Ահա թե ինչու պետք է սեղմվենք մեր պատյանի մեջ` մեզ անմիջական մահ սպառնացող տարածության` Անկարայի ու Բաքվի ճամփի վրա, ու պիտի ջանք չխնայենք խոչընդոտելու համաթուրանականության ծագումին, նրա տեսաբանությանն ու գործերին, մինչև անգամ պարսկական Ատրպատականի մասին, որ թրքալեզու բնակչության ու դավերի որջերից մեկն է ու սահմանակից դժբախտ Արարատին...
Շահան Նաթալի` բազմակողմանի զարգացած անհատականություն, գրող, հրապարակախոս, իմաստասեր, հասարակական-քաղաքական գործիչ: Ի վերջո, hայի խիղճը և վրիժառու բազուկը:
Ծննդյան անունը Հակոբ Տեր-Հակոբյան էր: Ծնվել է 1884 թ. Խարբերդի (հին հայոց Ծոփաց աշխարհ) Ուսենիկ (Հուսեյնիկ) գյուղում: Հաճախել է Խարբերդի հայտնի «Եփրատ» քոլեջը: Դեռ պատանի` ապագա վրիժառուն ապրում է հայկական կոտորածների սարսափը: 1895 թ. սուլթան Աբդուլ-Համիդ Բ կազմակերպած ջարդերին, ի թիվս 300 հազար այլ հայերի, զոհ են գնում Շահանի հայրը, քեռին, շատ ազգականներ: Նրան փրկում են հարևան հույները, որոնք թուրքերից փախցնում են փոքրիկին և ապաստան տալիս: Միայն երեք օր անց նա կարողանում է գտնել հոր դիակն ու նրա վրա ողբացող մորը…
Շուտով ծնողազուրկ որբը հայտնվում է Կոստանդնուպոլսի սուրբ Հովհաննես որբանոցում: Նա սովորում է Պոլսի հայտնի Բերբերյան քոլեջում: Այստեղ նրան դասավանդում էր ժամանակի հայտնի մանկավարժներից մեկը` Շահան Բերբերյանը: Իր ուսուցչի պատվին էլ ապագա գրողը որպես կեղծանուն վերցրեց
Շահան անունը: Նա այդ տարիներին սիրահարված էր սերբերի թագուհի Նաթալիին և իր սիրո ու չկայացած երազանքի պատվին որպես գրական կեղծանուն օգտագործեց Նաթալին: Սակայն նա Պոլսում երկար չի մնում. շատ չանցած` նրան որդեգրում են ամերիկաբնակ հարուստ հայեր, և Շահան Նաթալին հայտնվում է Նյու Յորքում:
Դառնալով չափահաս` Նաթալին վերադառնում է հայրենիք և դասավանդում Խարբերդի դպրոցներից մեկում: Պատանեկան տարիներից նա վրեժի էր ձգտում և միջոց որոնում` իրականացնելու հոգու փափագը: Այդ միջոցը հանդիսացավ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը, որ ազատագրական դրոշ էր բարձրացրել Հայաստանում: 1904 թ. Նաթալին անդամագրվում է կուսակցությանը: Հաջորդ տարի նա կրկին մեկնում է ԱՄՆ, սակայն, շատ չանցած` 1908 թ.` Երիտթուրքերի հռչակած սահմանադրությունից հետո` վերադառնում է հայրենիք: Այս անգամ էլ Նաթալին երկար չի մնում. 1909 թ. Ադանայի ջարդերից հետո դարձյալ տեղափոխվում է ԱՄՆ և ուսման անցնում Բոստոնի համալսարանում` ուսումնասիրելով գրականություն և իմաստասիրություն:
1919 թ. սեպտեմբերին, երբ ՀՀ կառավարությունն ու Հայ հեղափոխական դաշնակցության բյուրոն ՀՅԴ 9-րդ ընդհանուր ժողովի ժամանակ որոշում են պատժել հայոց ցեղասպանության հեղինակներին ու իրականացնողներին, այդ սրբազան գործը, որպես «Հատուկ հանձնաժողովի» անդամ, հանձն է առնում հենց Շահան Նաթալին: Նրա օգնականն էր Գրիգոր Մերջանովը: Երկուսով պետք է կարճ ժամանակում նախագծեին ու իրականացնեին երիտթուրք դահիճների ոչնչացումը: Հատուցման և վրեժի այս գործողությունը հենց Շահան Նաթալիի առաջարկով կոչվեց «Նեմեսիս»` հունական դիցաբանության վրեժի աստվածուհու անունով:
Առհասարակ ժողովի որոշումներն իրականացնելու համար ստեղծված «Նեմեսիս» գաղտնի խմբավորման պատասխանատու նշանակվեց ԱՄՆ-ում ՀՀ դեսպան Արմեն Գարոն: «Նեմեսիսն» իրականացնող հատուկ ֆոնդի ղեկավարն էր Շահան Մարչակլյանը, իսկ գործողության անմիջական պատասխանատուն` Շահան Նաթալին: Նա ստեղծեց հատուկ հետախուզական խումբ իրավաբան Հրաչ Փափազյանի ղեկավարությամբ, որը ոչ միայն հայտնաբերեց թաքնված հանցագործներին, այլև հմտորեն թափանցեց նրանց շրջապատ:
Նա մանրամասն վերլուծեց իր քայլերը և Սողոմոն Թեհլերյանին պատրաստեց առաջին սպանությանը: Շատ չանցած` սպանվեց Թալեաթը: Նրան հետևեցին Արշավիր Շիրակյանի. Արամ Երկանյանի, Միսաք Թոռլաքյանի, մյուսների արձակած գնդակները, որոնք տապալեցին երիտթուրքերի ու մուսավաթական Ադրբեջանի պարագլուխներին: Ավելորդ չէ նշել, որ «Նեմեսիսի» բազուկն իջավ նաև մի քանի հայ դավաճանների ու մատնիչների գլխին:
Շահան Նաթալիի իրականացրած գործողությունները ոչ միայն պատժիչ և բարոյական նշանակություն ունեին, այլև քարոզչական: Հենց նա Սողոմոն Թեհլերյանից պահանջեց Թալեաթին տապալելուց հետո չփախչել և հանձնվել Գերմանիայի իշխանություններին: Թեհլերյանի դատարավությունը վերածվեց երիտթուրքերի դատավարության: Փաստորեն, դա առաջին քայլն էր հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման և դատապարտման ուղղությամբ:
Սակայն 1924 թ. «Նեմեսիս» ծրագիրը ՀՅԴ բյուրոյի որոշմամբ դադարեց: Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի վտարանդի կառավարությունները ստորագրեցին «Պրոմեթևս» գաղտնի ծրագիրը, որով պայմանավորվում էին համագործակցել միմյանց հետ բոլշևիզմի դեմ պայքարում: Եվ մուսավաթականների պնդմամբ` ՀՅԴ բյուրոն հրաժարվեց «Նեմեսիսից»: Նաթալին պնդեց շարունակել ծրագիրը, բայց ապարդյուն: ՀՅԴ բյուրոն չփոխեց որոշումը:
1924 թ. Շահան Նաթալին ՀՅԴ 10-րդ ընդհանուր ժողովի ժամանակ ընտրվեց կուսակցության բյուրոյի նախագահ: Սակայն Նաթալիի և կուսակցության բյուրոյի մյուս անդամների միջև բախումը հասունանում էր: Բյուրոյի անդամները քննարկում էին «Պրոմեթևս» ծրագրին միանալու հարցը, որ ենթադրում էր Թուրքիայի հետ դրացիական հարաբերությունների հաստատում: Շահան Նաթալին, որ ներկայացնում էր դաշնակցության արմատական հայրենասիրական թևը, կտրուկ դեմ էր այդ ծրագրին: Նա կարծում էր, որ Թուրքիան հայության հավերժ թշնամին է, և որևէ փոխզիջում ու համագործակցություն Թուրքիայի հետ չի կարող լինել: Սակայն բյուրոն քվեարկեց ծրագրին միանալու օգտին:
1927 թ. Շահան Նաթալին այդ տարաձայնությունների պատճառով հեռացավ ՀՅԴ Բյուրոյից: Վրիժառուն առաջարկում էր չդադարեցնել ու շարունակել պայքարը թուրքերի դեմ և որպես զենք օգտագործել ահաբեկումը: ՀՅԴ-ն դեմ էր այդ մարտավարությանը: Առհասարակ Շահան Նաթալիի ՀՅԴ-ից հեռացումից հետո կուսակցության մեջ խոր ճգնաժամ սկսվեց: Տասնյակ անձինք, որոնք համաձայն չէին ՀՅԴ-ի որդեգրած քաղաքականությանը, հեռացան կուսակցությունից:
1934 թ. նա հիմնում է «Արևմտահայ ազատագրության ուխտ» կազմակերպությունն ու «Ազատամարտ», «Ամրոց» շաբաթաթերթը, որ լույս էր տեսնում նախ Փարիզում, ապա` Աթենքում:
1939 թ. Նաթալին կրկին վերադառնում է ամերիկյան մայրցամաք: Նա ակտիվ հասարակական կյանքով էր ապրում: Լծվել էր Հայ բարեգործական ընդհանուր միության աշխատանքներին:
1961 թ. Շահան Նաթալին կյանքում առաջին և վերջին անգամ այցելեց Խորհրդային Հայաստան: Դրանից հետո նա մեկուսացավ հասարակական կյանքից ու ամբողջովին նվիրվեց գրական աշխատանքին: Վեպեր, պատմվածքներ ու թատերգություններ էր գրում Նաթալի, Շահան, Նեմեսիս, Ճոն Ահի (մահվան ոգի) կեղծանուններով:
Նա առաջիններից էր հայության մեջ և ողջ աշխարհում, որ բացեիբաց ողջունեց ԱՍԱԼԱ-ի ստեղծումն ու գործունեությունը: Նաև ողջունեց Գուրգեն Յանիկյանին` հանձին նրա տեսնելով իր գործը շարունակողին:
Շահան Նաթալին վախճանվեց 1983 թ. ապրիլի18-ին` 99 տարեկան հասակում: Ապրելով համարյա մեկ դար` նա անցավ ցավի, կորստի ու պայքարի միջով:
«Թուրքիզմ ենք կոչում այն ահավոր վտանգը, որ «Մահ հայությանը և Հայաստանին» լոզունգը սպանդի գայլանիշ դրոշի վրա գրած, ամեն կողմից կոխկրտելով մեր մարմինը` ամեն օր սպառնում է վերացնել Երևանի շուրջ կծկված հայության դեռ ողջ մնացած բեկորը: Մենք այդ վտանգը տեսնում ենք. այնքան մոտ է այն, որ ժամերի տարբերություն է միայն նրանց` մեր կողքին հայտնվելը:
Մեզ համար կարմիր Ստալինի ու կարմիր Քեմալի բարեկամական լարախաղացություններն էլ բավարար երաշխիքներ չեն` հայ ժողովրդի մնացորդն այդ վտանգից ապահովագրելու տեսակետից: Վերջապես, Բրեստ-Լիտովսկից մինչ այսօր վճռական ու արմատական հարվածն ուշացնելու մեջ կարմիր Մոսկվան ևս ունի իր մեծ դերակատարությունը:
Մեկ բան գիտենք, որ չի փոխվել մեկ բառ անգամ Ռուսաստանի` «Հայաստանն առանց հայի» նշանախոսից և ամեն օր, ավելի քան երբեք, մեր աչքերի առջև խորանում ու քարանում է «պետք է ոչնչացնել Հայաստանն ու հայությունը, որ կանգնած են Անկարայի ու Բաքվի միջև» թրքական նշանախոսը: Ահա թե ինչու պետք է սեղմվենք մեր պատյանի մեջ` մեզ անմիջական մահ սպառնացող տարածության` Անկարայի ու Բաքվի ճամփի վրա, ու պիտի ջանք չխնայենք խոչընդոտելու համաթուրանականության ծագումին, նրա տեսաբանությանն ու գործերին, մինչև անգամ պարսկական Ատրպատականի մասին, որ թրքալեզու բնակչության ու դավերի որջերից մեկն է ու սահմանակից դժբախտ Արարատին…»:
Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ
