Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բոլոր կողմերի շահերից է բխում հստակեցնել խաղաղապահների մանդատը, ստեղծել կանոնավոր հաղորդակցման ուղի և ապահովել միջազգային կազմակերպությունների մուտքը կոնֆլիկտի գոտի, կարծում են Միջազգային ճգնաժամային խմբի փորձագետները:
Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զինադադարը Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ավարտից հետո մնում է փխրուն, գրում են Միջազգային ճգնաժամային խմբի փորձագետները «Լեռնային Ղարաբաղի հետպատերազմյան հեռանկարները» զեկույցում (ՌԲԿ լրատվականի տրամադրության տակ): Մշտական լարվածության աղբյուր են հանդիսանում բազմաթիվ գործոններ են, ներառյալ կողմերի դիրքերի միմյանց և բնակելի տարածքներին մոտիկ գտնվելը, հետպատերազմյան պայմանավորվածության շուրջ ամենօրյա վեճերը (ականազերծման կարգից մինչև գյուղատնտեսական նշանակության հողերի օգտագործումը), հայկական և ադրբեջանական կողմերի կախվածությունը հիմնական տրանսպորտային ուղիների հասանելիությունից:
Լարվածությունը թուլացնելու համար զեկույցի հեղինակները, որոնք կազմվել են երեք երկրների՝ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի փորձագետների և պաշտոնատար անձանց հետ հարցազրույցների հիման վրա, առաջարկում են մի շարք միջոցառումներ: ՌԲԿ-ն պարզել է, թե դրանք ինչպես կարող են օգնել կայունացնել իրավիճակը:
ՌԴ խաղաղապահների մանդատը
ՄՃԽ-ի կարևոր առաջարկներից մեկը ռուս խաղաղապահների մանդատի հաստատումն է: Հայաստանը, Ադրբեջանը և Ռուսաստանը պայմանավորվել են դրանց տեղաբաշխման մասին անցյալ տարվա նոյեմբերի 10-ին հրապարակված հայտարարության մեջ: Այն վերջ տվեց Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողություններին, որոնք տևեցին 44 օր և խլեցին շուրջ 6 հազար մարդու կյանք: Մոսկվայում ստորագրված փաստաթղթի համաձայն, Լեռնային Ղարաբաղում շփման գծի երկայնքով և Լաչինի միջանցի երկայնքով հինգ տարի ժամկետով տեղակայված են փոքր և քիչ զենքով, 90 զրահափոխադրիչներով, 380 միավոր ավտոմեքենաներով և հատուկ տեխնիկայով 1960 ռուս զինծառայողների խաղաղապահ զորակազմ:
Խաղաղապահների առաջադրանքի նկարագրությունը տեղավորվում է երեք նախադասության մեջ, նրանց մանդատը մանրակրկտորեն մանրամասնված չէր, նշում են փորձագետները, և տեղում ռուս զինծառայողները կանգնած էին բազմաթիվ խնդիրների առջև, որոնք նրանք պետք է լուծեն: Մասնավորապես, խաղաղապահները սկսեցին դիտակետեր հիմնել, բայց միևնույն ժամանակ նրանք սկսեցին ուղեկցել քաղաքացիական ավտոբուսներին Ստեփանակերտ (չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության մայրաքաղաք) վերադառնալիս և այլ տարածքներ, որոնք մնացել էին հայկական կողմի վերահսկողության տակ: Նրանք մասնակցել են նաև ավերված ենթակառուցվածքների վերականգնմանը: Եվ դա դեռ ամենը չէ: Մասնավորապես, հունիսի 7-ին, ըստ ՌԴ ՊՆ-ի, խաղաղապահներն ապահովել են Լեռնային Ղարաբաղի 100 ուխտավորների և բնակիչների այցը Ամարաս քրիստոնեական վանք:
«Հարցն այն է, թե ինչ են անելու խաղաղապահները հետագայում, քանի որ ժամանակն անցնում է: Արդյո՞ք դրանք ոչ միայն կկանխեն ռազմական էսկալացիան, այլ նաև կորսված կովեր կփնտրեն առաջիկա հինգ տարիներին: Որքան էլ լավը լինեն նրանց մտադրությունները, խաղաղապահները չեն կարող ամեն ինչ անել », - վստահ են միջազգային փորձագետները: Նրանք նշում են, որ բացի խաղաղապահներից, տարածաշրջան է ժամանել Ռուսաստանի արտակարգ իրավիճակների նախարարության մի խումբ, այնպես որ ռուս մասնագետների ընդհանուր թիվը կազմում է շուրջ 4 հազար մարդ: Այնուամենայնիվ, խաղաղապահների համար պաշտոնականացված մանդատի բացակայությունը դիտորդներին ստիպում է զարմանալ, թե ինչպես են նրանք գործելու հակամարտության նոր սրման դեպքում:
Ըստ ՄՃԽ-ի զեկույցի, Մոսկվան աշխատում է խաղաղապահների համար ավելի հստակ մանդատ ձեւակերպելու ուղղությամբ, սակայն հակամարտության կողմերը արդեն իսկ մերժել են պատրաստի երկու տարբերակ: Մոսկվան չի պատրաստվում հրաժարվել իր ջանքերից, բայց շտապելու մտադրություն էլ չունի, այդպես է զեկույցում նկարագրված ռուսական մոտեցումը: Հստակեցված մանդատի համաձայնեցման օգտին, ըստ ՄՃԽ փորձագետների, խոսում է նաև այն փաստը, որ իրավիճակի սրման դեպքում ամբողջ բացասական ալիքը կուղղվի հենց ռուսական կողմին:
«Չնայած բարդություններին, բոլոր կողմերը կշահեն խաղաղապահ ուժերի համար ավելի հստակ մանդատ սահմանելու դեպքում: Այժմ ճակատում իրավիճակը հանգիստ է, և խաղաղապահները կարող են պարզապես արձագանքել: Բայց եթե շփման գծում լարում առաջանա, բոլոր մասնակիցները կունենան իրենց սպասելիքները, որոնք կարող են հակասել միմյանց և դուրս գալ առաքելության հնարավորություններից: Բնակիչներն ակնկալում են, որ ռուս խաղաղապահները կպաշտպանեն նրանց, մինչդեռ երկու կողմերի պաշտոնյաներն էլ ավելի շատ հարցեր ունեին, քան պատասխաններ` խաղաղապահների օգտագործման կանոնների վերաբերյալ: Դրանից առաջացած հիասթափությունը կարող է սրել լարվածությունն առաջնագծում», - ամփոփում են փորձագետները:
Հստակ մանդատ, որում ասվում է, թե երբ և ինչ պայմաններում պետք է միջամտեն խաղաղապահները, արդյո՞ք նրանք կարող են կրակել միայն ինքնապաշտպանության համար կամ նաև պաշտպանել խաղաղ բնակիչներին, ինչ օգնություն պետք է ցուցաբերեն և ում, որո՞նք են նրանց վարչական պարտականությունները, եթե այդպիսիք կան, կարող է կանխել հավանական միջադեպերը: Այն նաև ի վիճակի է վստահություն կառուցել Ռուսաստանի զինված ուժերի նկատմամբ ոչ միայն պաշտոնյաների, այլև այն բնակիչների շրջանում, ովքեր ամեն օր շփվում են խաղաղապահների հետ, ասվում է զեկույցում:
Խաղաղապահների համար ավելի մանրամասն մանդատ ձևավորելու խնդիրը բավականին լուծելի է, բայց այն պետք է համաձայնեցվի տարբեր տեսակետներ ունեցող երեք կողմերի միջև: Նրա կարծիքով, այդ խնդիրը հրատապ չէ, շատ ավելի հրատապ կարելի է համարել տրանսպորտային ենթակառուցվածքների վերականգնման մասին համաձայնագրերի իրականացումը, որոնք կարող են ապաշրջափակել տարածաշրջանային տնտեսական կապերը:
Եթե ելնենք այն փաստից, որ ավելի քան վեց ամիս խաղաղապահները մնացել են տարածաշրջանում, երկու կողմերն էլ չեն բողոքել նրանց գործողություններից և շփման գծում հատուկ բախումներ չեն եղել, ապա կարելի է եզրակացնել, որ փոխգործակցության ներկա մակարդակը բնակչության և իշխանությունների հետ բավարար են բոլոր առաջացող հարցերը լուծելու համար. այնպես որ լիազորությունների ավելի հստակ նշանակմամբ մանդատը դիտարկելու առաջարկը ժամանակավրեպ է, ասում է IMEMO RAN հետխորհրդային հետազոտությունների կենտրոնի ավագ հետազոտող Ստանիսլավ Պրիտչինը:
Հաղորդակցման գիծ և միջազգային կազմակերպությունների մատչում
Պատերազմի ավարտից հետո տարածաշրջանում զարգացավ ուժերի փխրուն հավասարակշռություն, որը հղի է բռնության նոր բռնկումներով, նախազգուշացնում են ՄՃԽ զեկույցի հեղինակները: Այն բանից հետո, երբ հայկական կողմը կորցրեց Լեռնային Ղարաբաղի և հարակից տարածքների զգալի մասը, հայ բնակչության մեկ երրորդը ստիպված էր տեղահանվել:
Առաջնագիծը նույնպես փոխվել է. Եթե 1994 թ. պատերազմի արդյունքներով կողմերին բաժանում էր քանի հարյուր մետրը, որոնք պատերազմի ավարտից ի վեր տարիներ շարունակ հագեցվել էին խրամատների և ամրությունների բարդ համակարգով, այժմ հայկական և ադրբեջանական կողմերը որոշ տարածքներում բաժանված են ընդամենը 30-70մ հեռավորությամբ, և երկու կողմերն էլ կենտրոնացած են նոր առաջնագծի ամրապնդման վրա: Եթե ավելի վաղ, հակառակորդի դիրքը ստուգելու համար, հեռադիտակ էր պահանջվում, ապա այժմ ամեն ինչ կարելի է տեսնել անզեն աչքով: Զեկույցի հեղինակներն այսպես են նկարագրում ստեղծված իրավիճակը: Միևնույն ժամանակ, ըստ փորձագետների, Ադրբեջանն ունի առավելություն. Հայկական կողմն ավելի վատ դիտակետեր ունի: Բայց կա երկու շրջան՝ Շուշի քաղաքը և Քելբաջարի շրջանի տարածքը, որտեղ ադրբեջանցի զինվորականները կտրված են իրենց երկրի տարածքից, ուստի նրանք ստիպված են օգտվել այն ճանապարհներից, որոնք անցնում են հայկական բնակավայրերով: Նրանց տեղաշարժի ընթացքում նրանց ուղեկցում են ռուս խաղաղապահները. Այս ամենը լրացուցիչ լարվածություն է ստեղծում: Այդ իսկ պատճառով, ՄՃԽ փորձագետները անհրաժեշտ են համարում, որ երկու կողմերի միջև արտակարգ կապ ստեղծվի:
Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի դիվանագիտական կարգավորումը այժմ փակուղի է մտել, նշում են փորձագետները: Բաքուն և Երևանը հնարավորինս սրում են իրենց հռետորաբանությունը: Ադրբեջանը բացառում է տարածաշրջանի ինքնակառավարման իրավունքը՝ Ղարաբաղին առաջարկելով «մշակութային ինքնավարության» կարգավիճակ: Երևանը պնդում է ԼՂՀ անկախությունը: Մայրաքաղաքներից ոչ մեկը չունի Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ երկարաժամկետ ծրագիր, մանավանդ որ պատերազմում կրած պարտությունից հետո Հայաստանը ներքաշվել էր ներքին ճգնաժամի մեջ և հունիսին տեղի կունենան արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ, ասում են փորձագետները:
Այս պայմաններում միջազգային կազմակերպությունները և օտարերկրյա կառավարությունները կարող էին օգնել տարածաշրջանի տուժած բնակչությանը, եթե նրանք այդպիսի հնարավորություն ունենային: Այնուամենայնիվ, 1990-ականներից ի վեր, միակ միջազգային կազմակերպությունը, որը կարող է աշխատել տարածաշրջանում, Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն է, ասվում է ՄՃԽ զեկույցում: Այլ կազմակերպությունների աշխատանքը կախված է Լեռնային Ղարաբաղի չկարգավորված կարգավիճակից: Վլադիմիր Պուտինը հանձնարարեց Ռուսաստանի արտգործնախարարությանը իրավիճակի մասին տեղեկացնել Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեին, ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակին և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին, ինչպես նաև ստեղծել լիարժեք աշխատանք նրանց հետ: Բայց, ինչպես գրում են փորձագետները, եթե Երևանը հնարավոր է համարում, որ այդ կառույցների ներկայացուցիչները կարողանան ազատ տեղաշարժվել ամբողջ տարածաշրջանում, ապա Բաքուն պնդում է, որ մուտքն իրականացվի միայն իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների միջոցով: Այնուամենայնիվ, միջազգային կազմակերպությունները կարող են ժամանակավոր լուծում առաջարկել, օրինակ ՝ Լեռնային Ղարաբաղում արդեն աշխատող կազմակերպություններին օգնության ավելացում, ամփոփում է ՄՃԽ-ն:
