Օտարի խամաճիկ Փաշինյանն իր գործն է անում։ Ինչ ասում են, այն էլ անում է։ Հին, փորձված խամաճիկ է։ Բայց երբեմն հայերիս վնասելուն միտված նրա արածները հակառակ արդյունքն են տալիս։

Օրինակ, այժմ էլ այս շպիոն Օնիկը (չշփոթե՛լ մյուս շպիոն Օնիկների հետ) ԱԺ ամբիոնից հայտարարել է Շուշիի ադրբեջանական, այլ ոչ հայկական քաղաք լինելու մասին՝ լավ առիթ ստեղծելով, որպեսզի մարդիկ, հատկապես մեր երիտասարդները սովորեն-ծանոթանան Շուշիի իրական պատմությանը, որն արձանագրված է բազմաթիվ գրքերում և հոդվածներում։

Իսկ ես կհիշեցնեմ հայկական Շուշի բերդաքաղաքի հերոսական էջերից ընդամենը մեկը, պակաս ճանաչվածը։ Այս պատմությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես պետք է պատերազմել հանուն հայրենիքի՝ լինելով ամբողջապես շրջապատված ու չունենալով որևէ դաշնակից (ի դեպ, ռուսներն այդ ժամանակ էլ օգնության չեկան)։ ՊԱՏԵՐԱԶՄԵԼ, ՉՀԱՆՁՆՎԵԼ ՈՒ ՀԱՂԹԵԼ։ Նախապես ասեմ, որ Շուշիի պատերի տակ գրանցված այս փառահեղ հայոց հաղթանակի 300-ամյակը լրանում է ուղիղ հինգ տարի անց՝ 2026 թ. նոյեմբերի 23-ին։ Անպայման տոնելու ենք։ Փաշինյա՛ն, ականջիդ օղ արա։

Եվ այսպես, 1726 թ. նոյեմբերի 15-ին սերասկյար Սարի-Մուստաֆա փաշայի գլխավորած օսմանյան բանակը և նրան միացած Կովկասյան սուննի լեռնցիները (Հաջի Դավութի և Ահմադ-խանի առաջնորդությամբ)՝ ընդհանուր 40,000 զինվոր, Շամախիից արշավելով՝ Բարդայի և Գանձակի վրայով մտել են Արցախ և հասել են Շուշի, որտեղ չորս տարի առաջ ամրացել և առաջին անգամ մեծ բերդ էր կառուցել Արցախի ապստամբ հայկական ուժերի գլխավոր հրամանատար, ծնունդով շիրվանցի Ավան-յուզբաշին։

Շուշիի տակ ճակատամարտը տևել է ութ օր՝ մինչև նոյեմբերի 23-ը, որից հետո Սարի-Մուստաֆա փաշայի վիթխարի բանակը հապշտապ նահանջել է Գանձակ։

Նահանջը տեղի է ունեցել այն բանից հետո, երբ օսմանյան բանակից սպանվել է 800 հոգի, ներառյալ երկու բարձրաստիճան զորավար՝ էլիտար ենիչերիների հրամանատարը ու, հավանաբար, հրետանու հրամանատարը։ Առաջինը մեր աղբյուրներում նշվում է որպես «ենկիչարի աղա» կամ «ենգիչար-աղասի», երկրորդը՝ «ղախչաշմայ-աղասի» կամ պարզապես «ղրխչեզման» (վերջին տերմինն ինձ դեռևս չի հաջողվել վերծանել)։

Հենց այս երկուսի սպանվելուց հետո էլ սերասկյար Սարի-Մուստաֆա փաշան, բազմակողմանիորեն գնահատելով իր բանակի համար ստեղծված ծանր դրությունը, գիշերվա քողի ներքո թաքուն լքել է իր ճամբարը և ճողոպրել Գանձակ՝ ըստ մեր աղբյուրներից մեկի դիպուկ բնորոշմամբ՝ «անցնելով երկու օրվա ճանապարհը մեկ օրում»։

Արցախից Ս. Պետերբուրգ հենց այդ օրերին ուղարկված նամակներից մեկի բնագրում, որն այժմ պահվում է Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության դիվանում (АВПР), խնդրո առարկա հատվածն այսպես է նկարագրված. «...Ը (8) օր... կռիվ տվին, շատ մարդ կատորվէց։ Ղախչաշմայ-աղասին և ենգիչար-աղասին էս կռվուն սէպանեցին։ Էտ Բ (2) մարդէն օր սպանեցին Սարու Մուստայֆա փաշէն քշերով վեր կացաւ Բ (2) օրէն ճանապարն Ա (1) օր գնաց»)։

Ավելի մանրամասն այս պատմությանը կարելի է ծանոթանալ, մասնավորապես, հետևյալ հղումով՝ Armen Aivazian. The Armenian Rebellion of the 1720s and the Threat of Genocidal Reprisal (Yerevan: Center for Policy Analysis, AUA, 1997). http://www.hayq.org/book/rebellion/index.html