Հայաստանի Հանրապետության առաջին վարչապետ Հովհանես Քաջազնունու նկարագրությունը երկրում տիրող իրավիճակի մասին առավել քան խոսուն է: Անհուսալի՝ բնակչության կեսը փախստականներ էին ու տեղահանվածներ, գյուղերը ավերված ու դատարկված, չկար հաց, առաջին անհրաժեշտության ապրանքների սուր դեֆիցիտ, գյուղացիները ստիպված էին ուտել ցանքի համար պահած սերմացուն: Հայաստանը մեկուսացած էր արտաքին աշխարհից, երկաթուղին զավթել էին թուրքերը, չկային ճանապարհներ, անհնար էր ապրանքների գնումը և ներմուծումը Ռուսաստանից, Պարսկաստանից, Եվրոպայից:
Վրացյանի հուշերը նույնական են՝ սովն ու համաճարակը, հիվանդություններն էին երկրի տերը...եթե այսպես շարունակվի ևս վեց ամիս, ապա ժողովրդի մեծ մասը կմահանա:
Մասնագիտությամբ բժիշկ, հետագայում Հանրապետության առողջապահության նախարար Արտաշես Բաբալյանը պատմում է՝ մեռնում էին հազարներով, տասնյակ հազարներով:
1918 թվականից ամբողջ երկրով մեկ տարածված էր տիֆը: Ծանրագույն վիճակ էր բանակում, հոսպիտալները լիքն էին, սանիտարներն ավելի զբաղված էին դիակներ տեղափոխելով, քան հիվանդներին խնամելով:
Վրաստանում Հայաստանի ներկայացուցիչ Արշակ Ջամալյանի հիշողություններն իրենց հերթին ուղղակի սարսռեցնող են: Թե ի՞նչ էր կատարվում փախստականների բարաքներում անգամ դժվար է պատկերացնել: Մարդիկ այնքան էին ուժասպառ, որ չէին կարողանում թաղել ընտանիքի մահացած անդամին, օրերով անթաղ դիակները նեխում էին՝ դառնալով նոր համաճարակի պատճառ: Սովի թագավորության շրջաններում չէր մնացել գեթ մի շուն կամ կատու, մարդիկ հաճախ սնվում էին կենդանիների, երբեմն նույնիսկ մարդկային դիակի մսով:
Պատկերն ավելի ամբողջական դարձնելու համար վկայակոչեմ Հայաստանի Հանրապետության ներքին գործերի նախարարության հրապարակած տվյալները՝ մինչև 1919 թվականի ամառ միայն տիֆից մահացածները կազմեցին 192 հազար մարդ:
Կարելի է երկար պատմել, բայց վերոնկարագրյալն էլ բավական է հասկանալու համար, թե ի՞նչ գին ենք վճարել, ինչպիսի զրկանքներ ու դժվարությունների միջով ենք անցել որպես ժողովուրդ մեր ազգային պետական անկախությունը վերականգնելու, անկախ հայակական պետություն կառուցելու ճանապարհին: Թանկ է այդ անկախությունը, անասելի թանկ է այս պետությունը, ու մենք պարտավոր ենք պահպանել ու պաշտպանել, կայացնել իրապես հայրենատեր հայկական պետություն, այլապես...
Շնորհավորում եմ հայրենատեր բոլոր հայերին Առաջին Հանրապետության տոնի կապակցությամբ: Կեցցե Հայաստանի Հանրապետությունը:
