80 տարի առաջ՝ 1942թ․ մարտի 18-ին Կեռչում՝ «Կեպչուտ» կոչվող վայրում զոհվեց խորհրդային բանակի քաղաշխատող, արդեն հմուտ լրագրող և արձակագիր, հայազգի Դեբենցը /Իսրայելյան/։

Ավետիս Սիմոնի Դեբենցը ծնվել է 1913թ․ Լոռվա Հաղպատ գյուղում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում, այնուհետև սովորել և 1931թ․ ավարտել է Երևանի Կրուպսկայայի անվան կենտրոնական ցուցադրական դպրոցը։ Միջնակարգ կրթությունը ստանալուց հետո անմիջապես աշխատանքի է անցել մամուլի բնագավառում։ Ժամանակին «Պիոներ կանչ»-ում,  «Ավանգարդ»-ում տպագրվող ակնարկները պատմում էին վերափոխվող Հայաստանի բնաշխարհի և մարդկանց մասին։ 1940թ․ Հայպետհրատը խորհրդային կարգերի հաստատման 20-ամյակի առթիվ ընթերցողի դատին է հանձնել շնորհալի արձակագրի «Երկրի գույները» ակնարկաշարը։ Հեղինակը միանգամից աչքի էր ընկնում պարզ լեզվով, պատանիներին գրավելու հետաքրքիր ոճով։

Այդ շարքի «Լեռնային գեղեցկուհին», «Քարերը» և այլ ակնարկներում Դեբենցը գեղարվեստական նուրբ ճաշակով նկարագրել է Սևանա լիճը, կղզին, Գեղամա լեռները, Հայաստանի վարդագույն գանձ է անվանել հայկական տուֆը։

Դպրոցական ճամբարային կյանքից են վերցված նրա «Արկածը», «Անտառի գիշերը» և այլ ակնրկաների նյութերը։ Դեբենցը պատվավոր պաշտոններ է վարել «Գրական թերթ» և «Խորհրդային Հայաստան» թերթերի խմբագրություններում, իսկ բանակ է զորակոչվել որպես Հայաստանի գրողների միության կառավարիչի տեղակալ։

Գեղարվեստական խոսքի ուժ, կյանքի ճանաչողություն և դաստիարակիչ արժեքներ ունեն նաև Դեբենցի նամակները։ Նախ ծննդյան օրվա կապակցությամբ դստերը, հետո էլ 1942-ի հունվարին ուսանող կնոջը հասցեագրած նամակաները ավարտել է «․․․Հայրենիքը վտանգի մեջ է և այս ծանր պահին պետք է մոռանալ ամեն մի անձնական բան․․․»։ Նա բանակը գնասհատել է որպես կյանքի դպրոց և իր կյանքի ընկերուհուն խորհուրդ էր տալիս՝ 

Միշտ արի լինել, քանզի,

Մարդու համար ավելի սուրբ,

Ավելի վեհ չկա ոչինչ,

Քան հայրենի երկինքը կրկնակի լուրթ,

Լեռները սեգ, ջրերը ջինջ։

Ավետիս Դեբենցը իր եղբայրներ Ռուբենի և Մինասի հետ հերոսաբար կռվել ու նրանց հետ էլ զոհվել է։

1951թ․ պատերազմի բոցերը յուր մարմին զգացած Հրաչյա Քոչարի առաջաբանով Հայպետհրատը լույս աշխարհ բերել վառվռուն և կենսասեր հայրենասեր զինվորի «Կյանքի սերը» ժողովածուն։ Այն բացվում է հեղինակի բարեկամ,  նկարիչ Արարատ Արծրունու շրջագայությունների մասին նոթատետրի գեղարվեստական նկարագրությամբ։ Շարունակության մեջ Հայաստանի վերածնունդն է նաև թվերի լեզվով՝ 1939թ․ Երևանի գործարանների համախառն արտադրանքը 104 միլիոն ռուբլի էր, 1900-ի համեմատ ավելի քան 660 անգամ ավելի։

Նույն տարվա մարդահամրով բնակչության թիվն անցավ 200 600-ը, 1926 թվի 64613 մարդու դիմաց։ Գրողի օբյեկտիվում նաև հայոց բանակն է, հեղինակի հասկակաիցներն են ու «Սովետական պարզ մարդը»։

• Դեպուտատը ժողովրդի ծառան է, - բարձրաձայնում է Դերբենցի հերոսը, լոռեցի, Հայաստանի գերագույն խորհրդի նախագահ Մացակ Պապյանը: / Ի՞նչ կարծիքի են մեր այսօրվա պատգամավորները։ Ես /կարծում եմ էլի շատերը/ իրավունք ունեմ մտածելու, թե նրանք գործում են ու խոսում Մացակ Պապյանին հակառակ չափանիշներով/։

«Ժողկոմ» ակնարկն էր շարքային բանվորուհուց Հայստանի կոմունալ տնտեսության կոմիսար դարձած Քնարիկ Միքայելի Խաչատրյանի կյանքիք ճանապարհն է։ 

Երիտասարդ արձակագրի նուրբ ստեղծագործությունները ծանոթ են դարձել նաև ռուս ընթերցողին, տեղ գտել «Պսակ»-ում, «Ընտիր էջեր» անթալոգիայում և ուրիշ ալմանախներում։ Դեբենցն իր բուժերը փորձել է նաև թարգմանության ասպարեզում։ 1947թ․-ին Հայպետհրատը տպագրել է Մաքսիմ Գորկու պատմվածքների ժողովածուն, որի թարգմանության համահեղինակներն են Մկրտիչ Արմենը և Ավետիս Դեբենցը։

Դեբենցի անտիպ գործերը ժամանակին պահպանվել են կնոջ պատմաբան, ԵՊՀ-ի դասախոս Աշխեն Գասպարյանի մոտ։ Իր ակնարկներից մեկի մեջ նկարագրելով գարնան աստղազարդ երկինքը, որի վրայով ցոլալով ընկնում են աստղերը՝ թողնելով լուսավոր շառավիղներ, Ավետիս Դեբենցը հարցնում է ինքն իրեն՝ կթողնի՞ ինքը լուսավոր հետք իրենից հետո։ Որ նա թողել է լուսավոր ու պատվավոր հետք ինձ օգնեցին հասկանալու ու համոզվելու գրող Սասուն Գրիգորյանի «Նրանք ընկան երգը շուրթերին» և «Հուշամատյան սիրո և սխրանքի» գրքերը և իմ բարեկամ ճանաչված ալավերդցի, լոռեցի ստեղծագործողների հանդեպ իր յուրատեսակ վերաբերմունքով աչքի ընկնող Սոս Սիրադեղյանը, ով ինձ տրամադրեց Դեբենցի, «Կյանքի սերը» ժողովածուն և նաև ուղորդեց դեպի շնորհալի լոռեցու մասին համացանցում առկա գրառումները։ Անդրադառնալով Ավետիս Դեբենցին նպատակս մեկն էր՝ մեկ անգամ ևս բարձրաձայնել ժամանակն ու պատմությունը ճիշտ գնահատելու պատմության և երևելիների դասերից մշտապես ճիշտ օգտվելու անրաժեշտության մասին։

Վաղարշակ ՂՈՐԽՄԱԶՅԱՆ