150 տարի առաջ՝ 1871-72թթ. Դեբեդի ձորում կատարած հնագիտական պեղումների նյութերի հիման վրա պատմաբան-հնագետ Ալեքսանդր Երիցյանը առաջինն է ենթադրել բրոնզե դարի երկու տարբեր տարածաշրջանների գոյությունը անդրկովկասում: Տարին հոբելյանական է նաև հնագետի համար՝ ծննդյան 180-ամյակը:
Ալեքսանդր Դավթի Երիցյանը ծնվել է 1841թ. Հոկտեմբերի 24-ին Թիֆլիսում: Սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, ապա ռուսական գիմնազիայում: Գ. Տեր-Ալեքսանդյանի հետ նա հրատարակել է ,Վաճառականե թերթը, աշխատակցել է ,Կռուն հայոց աշխարհինե, ,Մեղուե, ,Փորձե, ,Տարազե, ,Կավկազե պարբերականներին: 1877-1879-ի ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ եղել է հատուկ գործերի հանձնակատար գեներալներ Լորիս Մելիքովի և Շելկովնիկովի մոտ: Պատերազմից հետո աշխատանքի է անցել պետական կալվածքների մինիստրությունում: Ծառայությունը թողել է 1886թ.: Երիցյանը բեղմնավոր գործունեություն է ծավալել հայ ժողովրդի պատմության, հնագիտության, ազգագրության, հասարակական մտքի և մշակույթի ուսումնասիրման բնագավառներում: Հայացքներով նա ազգային պահպանողական էր, թերահավատ էր կապիտալիզմի զարգացման հանդեպ: Որպես գյուղացիների վիճակի բարելավման ճանապարհ նա տեսնում էր հարկային բարեփոխումները և նոր հողերի յուրացումը: Երիցյանը Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին գնահատել է որպես պատմական շրջադարձ հայ ժողովրդի կյանքում: Նա հայ բուրժուական պատմագրության առաջին ներկայացուցիչն էր և հայտնաբերել ու հրատարակել է բազմաթիվ նյութեր կովկասյան ժողովուրդների 19-րդ դարի սոցիալ-տնտեսական պատմության վերաբերյալ: Ալեքսանդր Երիցյանը իր երկրային կյանքը ավարտել է 1902թ.:
Պատմությունը ժամանակին գնահատել ու արժևորել է Ալեքսանդր Երիցյանի գործունեությունը: Նա այն անհատներից է, ովքեր դեռ իրենց կենդանության օրոք մաքրել են իրենց ճանապարհի մոռացումի փոշին: Բայց ուսանելի նրա կյանքն ու գործունեությունը դեռ փակ ու մութ էջեր ունեն: Դրանց բացումը նոր լույս կսփռի մեր բազմաչարչար ժողովրդի պատմության վերարժևորման ժանապարհին:
Հոբելյանները լավ առիթ են արժեքավոր բացահայտումների համար: Կարծում եմ ամենևին էլ ավելորդ չի լինի ընթերցողին տեղեկացնել, որ Ալեքսանդր Երիցյանը հայրն էր հայ գրաֆիկ, թատերական նկարիչ, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Գարեգին Երիցյանը /1879-1965թթ./:
Վաղարշակ ՂՈՐԽՄԱԶՅԱՆ
