Թուրք առաջնորդը սովոր է ամերիկյան քննադատությանը, անգամ՝ խիստ ու հրապարակային: Նրա ցասումի պոռթկումները լավ հաշվարկված են և պատահում են միայն այն ժամանակ, երբ կարող են իրեն հասկանալի, շոշափելի օգուտ բերել: Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն այդ դեպքը չէ, դա Թուրքիայի մեծ ինքնուրույնության ուղղությունը չի թեքի ո՛չ ամերիկամետ, ո՛չ ռուսամետ կողմը:

ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենը փակեց հայկական էջը ամերիկա-թուրքական հարաբերություններում. պաշտոնապես  1915 թ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային սպանությունները ճանաչեց ցեղասպանություն: Այժմ ամեն ապրիլի 24-ին թուրքերն ուշադիր չեն հետևի անդրօվկիանոսյան նախագահի արտահայտություններին:

Անկարան իհարկե վիրավորվեց. Բայդենի խոսքը հրապարակային ապտակ էր:

Հիմա բոլորը գուշակում են, թե ինչպես կպատասխանի Էրդողանը, զգացական բռնկումո՞վ, թե՞ Ռուսաստանի հետ մերձեցման նոր պտույտով: Սակայն թուրք առաջնորդի արձագանքն առայժմ շատ ավելի զուսպ ու ռացիոնալ է, քան կարելի էր սպասել մի քաղաքական գործչից, որը հայտնի է իր խստությամբ ու ցասկոտությամբ:

Ի շարս վիրավորանքների

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը վաղուց ի վեր գործոն է դարձել միջազգային քաղաքական բանավեճերում: Մինչ այս ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատներն ընդունել էին համապատասխան բանաձևեր, Եվրոպայի շատ երկրներ նույնպես 1915 թվականի դեպքերը ցեղասպանություն էին ճանաչել: Էլ չասենք, որ Ռուսաստանը՝ Թուրքիայի գլխավոր  տարածաշրջանային գործընկերներից մեկը, պաշտոնական ճանաչումով հանդես է եկել դեռ 1995 թվականին, բայց դա չի ազդում երկու երկրների ռազմավարական գործընկերության վրա:

Ուշագրավ է, որ Բայդենը նախապես հեռախոսով հայտնեց Էրդողանին իր մտադրության մասին: Այդ լուրը հայտնվեց ԶԼՄ-ներում և չտարածվեց պաշտոնական ալիքներով, բայց հերքում էլ չեղավ: Թուրքիայի նախագահի աշխատակազմի մամլո հաղորդագրությունն այդ հեռախոսազրույցի արդյունքների մասին բավական չոր ու պաշտոնական է հնչում և առհասարակ չի հիշատակվում ցեղասպանության թեման: Հավանաբար  Բայդենը ցանկացել է, անձամբ նախազգուշացնելով, առավել վստահելի ձևով հասկացնել Էրդողանին, որ ԱՄՆ-ն լրջորեն դժգոհ է Թուրքիայի գործողություններից:

Այսպես թե այնպես, թուրքական իշխանությունները պատրաստ գտնվեցին դեպքերի նման շրջադարձին: Անկարայի արձագանքը ոչնչով չէր տարբերվում նախկինում ուրիշ պետությունների համանման որոշումներին տված պատասխաններից: Թուրքիայի ԱԳՆ-ն հայտարարեց, որ Բայդենի արարքը խախտում է փոխադարձ վստահությունը, հարիր չէ գործընկերության ոգուն, սխալ է: Այս ամենը սովորական ձևակերպումներ են, որոնք լսվել են բազմիցս:

Էրդողանը նույնպես Բայդենի խոսքի իր առաջին արձագանքով չզարմացրեց: Հայտարարեց միայն, որ վշտացած է ստեղծված իրավիճակից, հերթական անգամ հարաբերությունների հետընթաց արձանագրեց և երկար-բարակ պրոֆեսորական ոճով բացատրեց, թե ինչու է դա վատ արարք:

Անկարայի նման զսպվածությունը մեծապես պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ցեղասպանության ճանաչումը բնավ առաջին խնդիրը չէ թուրք-ամերիկյան հարաբերություններում, որոնք արդեն մի քանի տարի ճգնաժամի մեջ են: Այդ հարաբերությունները լի են շատ ավելի գործնական դժվարություններով ու հակասություններով. խոսքը և՛ սիրիական հարցի մասին է, և՛ քրդական խնդրի, և՛ Ռուսաստանի հետ Թուրքիայի ռազմա-տեխնիակական համագործակցության մասին:

Վաշինգտոնը սկսեց ճնշել Անկարային այդ հարցերի հետ կապված տարաձայնությունների պատճառով դեռ նախագահ Թրամփի օրոք: ԱՄՆ-ն հանեց Թուրքիային F-35 կործանիչի արտադրության ծրագրից ռուսական Ս-400-ները գնելու պատճառով, լրացուցիչ տուրքեր մտցրեց թուրքական ներկրումների համար, պատժամիջոցներ սահմանեց որոշ թուրք քաղաքական գործիչների ու ընկերությունների նկատմամբ: Անկարան դժգոհ էր նաև այն պատճառով, որ ամերիկացիները պաշտպանում են սիրիական քրդերին և անտեսում են Ֆեթուլլահ Գյուլենի թեման, որը, թուրքական իշխանությունների կարծիքով, 2016 թվականի պետական հեղաշրջման փորձի հանցակից է:

Սակայն, մեծ հաշվով, ամերիկյան ճնշումն այդ բոլոր ուղղություններով Թուրքիայի վրա որևէ ավերիչ ազդեցություն չէր թողնում: F-35 նախագծից թուրքերի հեռացումը, Patriot զենիթային համալիրները վաճառելուց, տեխնոլոգիաները մատուցելուց հրաժարվելը Թուրքիայի պաշտպանության համակարգի զարգացման ճգնաժամ չհարուցեցին:

Նրա անօդաչուները վերջերս ցույց տվեցին իրենց արդյունավետությունը Ղարաբաղում և Լիբիայում, դրանցով հետաքրքրված են այլ երկրներ, օրինակ՝ Ուկրաինան: Թուրքական բարձր ճշգրտության զենքը հաջողությամբ կիրառվում է քրդերի դեմ, և այն ցանկանում են գնել արտասահմանում: Թուրքերը զբաղված են իրենց ՀՕՊ-ի ստեղծմամբ՝ դիմելով Ռուսաստանի օգնությանը: Արդեն իսկ ձեռք բերված արդիականացված ամերիկյան կործանիչները դեռ կթռչեն, այնպես որ F-35 նախագծի մասնակցության կորուստը կարող է այնքան էլ ծանր չլինել:

Ավելին, չնայած ճնշմանը, Թուրքիան ԱՄՆ-ի համար ավելի ու ավելի նվազ հարմար դաշնակից է դառնում: Նա չի շտապում դիմել ԱՄՆ-ին Սիրիայում օգնելու համար, այլ ակտիվ համագործակցում է Ռուսաստանի հետ Աստանայի գործընթացում: Էրդողանը կամ Թուրքիայի ԱԳՆ ղեկավար Չավուշօղլուն մի օրով Սոչի են մեկնում՝ քննարկելու տարածաշրջանի հրատապ թեմաները:

Թուրքերը պայմանավորվել են Լիբիայի հետ ծովային սահմանների դեմարկացիայի հարցում: Ակտիվ որոնումներ են սկսել Կիպրոսի ծանծաղուտի վիճելի ջրատարածություններում, որտեղ նաև արևմտյան նավթագազային ընկերությունները հետաքրքրություններ ունեն: Ղարաբաղում Թուրքիան արագորեն կոնֆլիկտի ու հետագա կարգավորման մասնակից դարձավ՝ առանձնապես չհամակարգելով իր գործողությունները դաշնակից ԱՄՆ-ի հետ: Նման համակարգում չի երևում նաև Ղրիմի և Ուկրաինայի հարցում:

Թուրքիայի ինքնագլխությունը խիստ անհանգստություն է պատճառել Վաշինգտոնին դեռ Թրամփի օրոք: Այդ անհանգստությունը կրկնակի մեծացավ Բայդենի օրոք, որը խոստանում է վերականգնել հին միությունները և Ամերիկային վերադարձնել բարոյական առաջնորդությունն աշխարհում: Սակայն Միացյալ Նահանգներն առայժմ զգուշանում է Թուրքիային  լրջորեն ճնշելուց և առավել ևս այնքան կարևոր դաշնակցի հետ հարաբերությունները խզելու ռիսկից: Ուստի գործի են դրվում  ցեղասպանության ճանաչման տիպի միջոցներ. մի կողմից՝ բավական աղմկոտ, որպեսզի առանց ուշադրության չմնա, մյուս կողմից՝ սահմանափակ գործնական հետևանքներով: Դրանք պետք է հիշեցնեն թուրք ղեկավարությանը Վաշինգտոնի դժգոհության մասին և այն, որ կարող է ավելի վատ լինել:

Ցասումի ժամանակը չէ

Սակայն, իրադարձության ամենայն ակնբախությամբ հանդերձ, Բայդենի ներկայիս հայտարարությունը  ինչ-որ կարևոր նշաձող չէ ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի հարաբերություններում: Սա հերթական սրսկումն է ցավոտ կետին, որը դառնացնում է թուրքերին: Ոչ ավելին: Հաջորդիվ կարող են հետևել վճռական քայլեր, կարող են նաև պայմանավորվելու փորձեր լինել: ԱՄՆ-ն արդեն պարզաբանել է, որ ցեղասպանության ճանաչումը որևէ կերպ չի անդրադառնա Թուրքիայի հետ ռազմական համագործակցության վրա, և ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակցի հետ կապերն ամրապնդելու հույս է հայտնել:

Ամենայն հավանականությամբ այն չի անդրադառնա նաև ռուս-թուրքական հարաբերությունների վրա: Վերջին տարիներին Թուրքիայի և Ռուսաստանի կապերը վերածվել են չափազանց բարդ ու բազմաբաղադրիչ կառույցի, որպեսզի  հնարավոր լինի դրանում հեշտ ինչ-որ բան փոխել:Մի կողմից՝ երկու երկրների միջև շատ չլուծված խնդիրներ ու տարաձայնություններ կան: Մյուս կողմից՝ Էրդողանը և Պուտինը լավ են հասկանում միմյանց, նույն կերպ են նայում աշխարհին և անձամբ շատ բան են ներդրել գործընկերություն հաստատելու համար: Այդ պայմաններում անգամ ուժեղ ազդանշանը Վաշինգտոնից չի ստիպի Անկարային կտրուկ փոխել ուղղությունը. ո՛չ փախուստ կլինի Մոսկվայի գիրկը ի տես ամերիկացիների, ո՛չ էլ ԱՄՆ-ի հետ մեղայական մերձեցում Ռուսաստանի հետ խզման հաշվին:

Ամերիկացիների կողմից ցեղասպանության ճանաչումը ավելի շատ կարող է ազդել Ռուսատանի հարաբերությունների վրա, բայց ոչ թե Թուրքիայի, այլ Հայաստանի հետ: Հայերի համար ցեղասպանության թեման նվիրական է և ազգային ինքնության հիմքերից մեկն է դարձել: ԱՄՆ-ն իր ճանաչումով ցույց տվեց հայերին, որ  ոչ միայն Ռուսաստանը, այլև Միացյալ Նահանգներն է պատրաստ հասկանալու և պաշտպանելու նրանց սկզբունքները: Երկրում ընթացող  նախընտրական քարոզարշավի համադրությամբ դա կարող է Հայաստանում ամերիկյան ներկայության նոր խթան դառնալ, թեպետ դա հեշտ չի լինի, եթե հաշվի առնենք, որ Երևանն այժմ շատ-շատ է կախված Մոսկվայից թե՛ տնտեսության, թե՛ անվտանգության ոլորտում:

Իսկ ահա Էրդողանը կարող է չմտահոգվել, որ չափազանց թույլ արձագանքը ցեղասպանության ճանաչմանը կարող է խնդիրներ առաջացնել ներքին քաղաքականության մեջ: Նա հիմա իր կարիերայի գագաթնակետում է, նրա իշխանությունը երկրում առավելագույն է: Նա հսկում է խոշորագույն քաղաքական կուսակցությանը, որը հաջողությամբ պահպանում է միասնությունը՝ չնայած որոշ խմորումներին կուսակցական շարքերում: Նրա ձեռքում են խոշոր բիզնեսի զգալի մասը, արդյունաբերական կոնգլոմերատները, մեդիան:

Էրդողանն արդեն բառեր չի ընտրում՝ հանդես գալով միջազգային հարթակներում այն կապակցությամբ, թե ինչը դուր չի գալիս ամերիկյան քաղաքականությունից: Նա թելադրում է ամերիկյան բիզնեսի՝ Google-ի, Twitter-ի, Apple-ի կարգի հսկաներին, թե ինչպես վարեն գործերը երկրում և ում հաշվետու լինեն. հարաճուն թուրքական շուկայի գրավչությունը՝ 80 մլն հնարավոր հաճախորդների չափերով, հնարավորություն են տալիս նրան անելու դա:

Թուրք առաջնորդը սովոր է ամերիկյան քննադատությանը, անգամ՝  խիստ ու հրապարակային: Նրա ցասումի պոռթկումները լավ հաշվարկված են և պատահում են միայն այն ժամանակ, երբ իրեն հասկանալի, շոշափելի օգուտ կարող են բերել: Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն այդ դեպքը չէ,  այն Թուրքիայի մեծ ինքնուրույնության քաղաքականությունը չի թեքի ո՛չ ամերիկամետ, ո՛չ ռուսամետ կողմը:  

Կիրիլ Ժարով

Հոդվածը հրապարակվել է «Ռուսաստան-ԱՄՆ երկխոսություն. սերունդների հերթափոխ» նախագծի շրջանակներում: Հոդվածում շարադրված հայացքներն արտահայտում են հեղինակի անձնական կարծիքը:

Աղբյուրը՝ Carnegie Moscow Center