Ֆրանսիական սոցկուսակցության առաջին քարտուղար Օլիվյե Ֆորը եղել է բզկտված ու ամայացած Արցախում և Հայաստանում: Նա պատմում է տեսածի մասին և անհանգստություն հայտնում հայերի անվտանգության կապակցությամբ: Քաղաքական գործիչը կոչ է անում եվրոպացիներին խախտել փոքրոգի լռությունը՝ համոզված, որ հայերը եվրոպական ցինիզմի զոհն են դարձել:
Դժվար է ասել՝ ինչն է ավելի ուժեղ, ցասո՞ւմը, թե՞ սուգը: Արցախի Հանրապետության յուրաքանչյուր գյուղում աչքի են զարնում անորոշ տարիքի տղամարդիկ և կանայք: Ցավը կնճռոտել է նրանց դեմքերը, ինչպես Հայաստանի չորացած սարերը:
Ձյունապատ ճանապարհներով շարժվում է դեռ պատանի զինվորներին տեղափոխող ավտոշարասյունը: Նրանց մեջքը կորացած է պարտության ծանրությունից, իսկ աչքերը խամրած են կասկածի մշուշից: Նրանք տուն են մեկնում Լեռնային Ղարաբաղից: Պատերազմն ավարտվել է: Արցախի Հանրապետությունը կորցրել է տարածքի երեք քառորդը, որը վերահսկում էր 30 տարի:
Ընդառաջ շարժվում է ռուսական բանակի զրահատեխնիկան, որը նոյեմբերի 10-ին հայերի և ադրբեջանցիների ստորագրած հարադադարի պահպանման երաշխիք է ծառայում:
Երևանի գերեզմանոցում տարածվել են թարմ գերեզմանները, այնքան, որքան ընդգրկում է հայացքդ: Գիշեր է: Օդում խունկի ծանր հոտն է: Գերեզմանները պատմում են մարտիկների կարճատև կյանքի մասին, որոնք զորակոչվել են շուտափույթ և գտել իրենց մահը: Տասնյակ փոքր խմբերը ձևավորում են հսկայական ամբոխ, որը տաքանում է հնարված կրակարանների մոտ: Մարտերի 44 օր: Մի ամբողջ սերունդ, որ կրում է կամիկաձե դրոնների, կասետային ռումբերի և սպիտակ ֆոսֆորի արյունոտ հետքերը: Ողջ մնացածները պատմում են դրոնների իսկական անձրևի, նորակոչիկներ տեղափոխող բեռնատարների գնդակոծման մասին. նրանք զոհվել են՝ չհասցնելով մարտի մեջ մտնել: Ողջ մնացածները տառապում են խրամատներում գլխատված և կտոր-կտոր եղած դիակների հիշողության մղձավանջից: Դիակները գետնին են մնացել մի քանի շաբաթ, և այժմ զոհվածների ինքնությունը կարելի է հաստատել միայն ԴՆԹ հետազոտության միջոցով:
Նրանք խոսում են անհավասար պատերազմի մասին, որում Արցախի Հանրապետության 150 հազար բնակիչները և հայկական բանակը միայնակ դիմակայում էին ադրբեջանական ուժերին, որոնց աջակցում էին Թուրքիան, գործի դրված ջիհադիստական վարձկանները Սիրիայից, ինչպես նաև թուրքական ու իսրայելական տեխնոլոգիաները:
Արցախի նախագահի մոտ նորանոր հանդիպումներ են կազմակերպվում: Աշխատանքը չի կարող ընդհատվել: Մեր ընթրիքի ժամանակ նա միայն մեկ անգամ է թույլ տալիս իրեն թուլանալ, երբ հարցնում ենք, թե ինչպես է հաջողվում դեռ հավատալ ապագային: Նախագահը՝ զինվորական հագուստով, ձեռքերով ծածկում է դեմքը, ապա դանդաղ բացում է աչքերը. «Պետք է հաշտվել եղածի հետ»: Հնչում է այնպես, թե հայ ժողովուրդը սովոր է ողբերգություններին: «Կարմիր սուլթանի» հաշվերահարդարը XIX դարավերջին, երիտթուրքերի ցեղասպանությունը XX դարասկզբին, հպատակությունը խորհրդային շրջանում, իրենց հողերի հանձնումը ադրբեջանցիներին Ստալինի ձեռքով, բնական աղետներ, պատերազմներ. ոչինչ չի խնայել հայ ժողովրդին: Ինչպե՞ս կարողացավ զսպել արցունքները:
Մայրաքաղաք Ստեփանակերտում և շրջակա գյուղերում ծանր մթնոլորտ է, թեպետ կյանքը վերադառնում է սովորական հունին: Փախստականները կամացուկ վերադառնում են: Որմնադիրներն ու ապակեգործները համառորեն աշխատում են, որպեսզի ամոքեն պատերազմի վերքերը: Ծնողները սպասում են ռազմաճակատ մեկնած երեխաներին, ոմանք՝ որևէ տեղեկություն չունենալով: Շատերը անհետ կորած են: Չափազանց շատ են ինքնությունը չպարզված զոհվածների դիակները: Կարմիր շուկա ավանում մեզ է դիմում մեկի հայրը: Նա հեռախոսով ցույց է տալիս որդու՝ կնոջ և երկու դուստրերի հետ լուսանկարը: Ոչ ոք չի կարող նրան պատասխան տալ: Հույսի կրակը վառ պահելու մղումով սպան ասում է, որ որդին կարող էր փախչել ռազմաճակատի գծից: Տագնապին խառնվում է նվաստացումը: Հայրը բռնկվում է: Իր որդին երբեք չէր փախչի: Ցավ ու ցասում: Կարո՞ղ են նրանք դեռ ինչ-որ բանի հույս ունենալ: Այս պատերազմում նրանք անտարբերության ու ցինիզմի զոհ դարձան: Լարված նախագահական ընտրություններով տարված ամերիկացիների անտարբերությունը, ինչպես նաև եվրոպացիների, որոնք երկատվել էին հայերին աջակցելու և Թուրքիայի հետ հարաբերությունները չփչացնելու ձգտման միջև, փաստացի թույլ տվեց Ադրբեջանի Ալիևին նվաճել:
Ֆրանսիան՝ Մինսկի խմբի անդամը ԱՄՆ-ի հետ, ցույց տվեց, որ ձգտում է առաջին հերթին պահպանել միջնորդի կարգավիճակը: Էմանուել Մակրոնը արժանին չմատուցեց ֆրանսիացիների և հայերի դարավոր կապերին և սեփական չեզոքության հետևանքով նույնիսկ չհրավիրվեց հրադադարի բանակցությունների սեղանի մոտ…
Այս նոր մերձավորարևելյան դիպվածն ամրապնդեց Ռուսաստանի և Թուրքիայի դիրքերը: Միջամտությունից առաջ Ռուսաստանի նախագահը թույլ տվեց Էրդողանին առաջ գնալ իր պանթուրքիստական ծրագրերի իրականացման գործում և նոր սուլթանի երազանքում: Պուտինը հույս ունի, որ տարաձայնությունների թույնը ՆԱՏՕ-ում կսպանի կազմակերպությունը, որն արդեն «ուղեղի մահ» է ապրում, ինչպես ասել է նախագահ Մակրոնը: Հաստատելով արդյունքում իր խաղաղությունը՝ Պուտինը հասավ ռուսական բանակի ներկայությանը տարածքում մինչև Ադրբեջանի սահմանը: Նա առանց գեթ մեկ կրակոցի ուժեղացրեց իր ներկայությունը Կովկասում և թուլացրեց ՆԱՏՕ-ն: Վարպետ քայլ: Մինչև ո՞ր պահը: Դեկտեմբերի 10-ին Բաքու այցի ժամանակ Էրդողանը հասկացրեց, թե ինչ պլաններ ունի: Նա ոգեկոչեց Էնվեր փաշայի (1915 թվականի ցեղասպանության պատասխանատվությունը կրող եռյակի անդամ) «սրբազան բանակը» և հայտարարեց, որ իր դաշնակիցների պայքարը չպետք է սահմանափակվի Լեռնային Ղարաբաղով, այլ պետք է շարունակվի Հայաստանի դեմ: Իլհամ Ալիևն էլ իր հերթին հնչեցրեց Սյունիքի (տարածաշրջան Հայաստանի հարավում), Սևանա լճի և Երևանի հետ կապված իր նկրտումները:
Եվրոպացիները սխալ թույլ կտան, եթե բավարարվեն տեկտոնական սալերի տեղաշարժը դիտելով: Ժամանակն է վերջ տալ փոքրոգի լռությանը: Ազգային ժողովը և Սենատն ընդունել են բանաձև, որով պահանջվում է կառավարությունից ճանաչել Արցախի անկախությունը: Ֆրանսիան պետք է արտահայտվի: Բազմակողմ համակարգի թուլացումը, ԱՄՆ-ի ռազմական ներկայության կրճատումը և արձագանքի բացակայությունը, բացի ցասումնալից մամլո հաղորդագություններից, հակամարտությունների կարգավորման նոր ձևերի պայմաններ ստեղծեցին: Նոր կայսրությունները սեփական կարգերն են հաստատում իրենց շրջակայքում և ծիծաղում են հին ազգերի վրա: Ազդեցության խաղաքարտերը նորից են բաժանվում: Մեր աչքի առաջ նոր միջազգային իրավագիտություն է գրվում: Քանի դեռ եվրոպացիները փախցնում են հայացքները: Երեկ այդպես եղավ քրդերի հետ, այսօր՝ հայերի: Վաղը դեռ քանի՞ ժողովրդի հետ ենք ստիպված լինելու կիսել նրանց ողբն ու ցասումը:
Բնագիրը՝ Olivier Faure: «Ce que j'ai vu dans la République d'Artsakh, dévastée par la guerre, et en Arménie»
