Վերջին երկու շաբաթներին ռուս-հայկական հարաբերությունները շարունակեցին վատանալ: Հայկական ղեկավարությունը հրաժարվեց ՀԱՊԿ-ի նստաշրջանին մասնակցելուց: Այդպես Երևանը մեկ անգամ ևս հստակ հասկացրեց, որ բավարարված չէ այդ պաշտպանական միության գործունեությունից, քանի որ հրաժարվել է Հայաստանի առջև իր ունեցած պարտավորությունները կատարելուց: Այդուհանդերձ հայկական ղեկավարության ներկայացուցիչները վերջին շրջանում մի քանի անգամ ընդգծել են, որ տվյալ պահին ՀԱՊԿ-ից դուրս գալը դրված չէ օրակարգում: Կրեմլն էլ իր հերթին Պեսկովի շուրթերով շարունակում է պնդել, որ Մոսկվան Երևանին դաշնակից է համարում:

<…>

Ռուսական կողմից Երևանի վերաբերյալ այդ հայտարարությունները, ամենայն արտաքին բարեհաճությամբ հանդերձ, շատ քիչ են համապատասխանում երկկողմ հարաբերությունների իրական վիճակին: Լավրովի՝ Եռակողմ հայտարարության թեմայի եռանդուն շեշտադրումը, որը դե ֆակտո կորցրել է ուժը Ադրբեջանի խախտումների պատճառով, հայկական կողմում ավելի շատ ջղագրգռություն է առաջացնում, քան դրական տրամադրվածություն: Այնպես է ստացվում, որ Մոսկվան կարծես պահանջում է Հայաստանից շարունակել հավատարիմ մնալ իր պարտավորություններին այդ փաստաթղթով, այն դեպքում, երբ Բաքուն խախտել է այն:

Ինչ վերաբերում է Պեսկովի հայտարարություններին դաշնակցության մասին, ապա դրանք, ցավոք, չեն հաստատվում իրական գործերով: Մոսկվան շարունակում է ձայնակցել Բաքվին, փոխանակ օգնի Հայաստանին:

Սրան գումարվեց Վերին Լարսի անցակետի իրավիճակը, որտեղ ռուսական մաքսավորները սկսեցին հետ տալ հայկական բեռնատարները՝ արագ փչացող գյուղատնտեսական ապրանքներով: Որպես հիմնավորում բերվում է «մթերային ապրանքների անհամապատասխանությունը ֆիտոսանիտարական նորմերին»:

<…>

Ինչպես երևում է, ՌԴ-ի իշխանությունները ամենաանպատեհ պահն են ընտրել Հայաստանի վրա տնտեսական ճնշում գործադրելու համար: Չէ՞ որ շուտով պետք է տեղի ունենա ԵԱՏՄ գագաթնաժողովը Սանկտ Պետերբուրգում, որտեղ նախագահության իրավունքն անցնելու է Երևանին: Տպավորություն է ստեղծվում, որ ինչ-որ մեկը հատուկ փորձում է սադրել Երևանին, որպեսզի խափանի նրա մասնակցությունը գագաթնաժողովին: Մինչդեռ հայկական կողմը բավական շոշափելի շահույթներ է ստանում ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում համագործակցությունից (ի տարբերություն, ի դեպ, ՀԱՊԿ-ի) և այդ կազմակերպությունում մասնակցությունը շարունակելու ցանկության առումով կասկածների առիթ չի տվել:

<…>

Ստացվում է, որ ինչ-որ մեկը ՌԴ-ում իր գործողություններով ձգտում է դուրս հրել Հայաստանին ոչ միայն ՀԱՊԿ-ից, այլև ԵԱՏՄ-ից: Այն որ, դրան մասնակից է ադրբեջանական լոբբին ՌԴ-ում, կասկած չի հարուցում:

Բայց դա ռուսական իշխանության ինչի՞ն է պետք: Ինչո՞ւ շարունակել ռուս-հայկական հարաբերությունների փլուզումը: Գուցե դա տեղի է ունենում այն պատճառով, որ ռուսական էլիտայում ադրբեջանական շրջանակների «ողորմածությամբ» մի հաստատուն թեզ է ամրապնդվել, թե «Հայաստանը ճար չունի» («Армения никуда не денется»):  Իսկ այդ թեզը նետել են հենց նրանք, ովքեր ձգտում են փչացնել ռուս-հայկական հարաբերությունները: Իբր Ռուսաստանը կարիք չունի հետաքրքրվելու Հայաստանի դիրքորոշմամբ՝ զարգացնելով հարաբերությունները Ադրբեջանի հետ, քանի որ Հայաստանն ամեն ինչ էլ կհանդուրժի, ճար չունի: Եվ այդ գաղափարիկը ներդրվել է ոչ միայն ադրբեջանցիների, այլև արևմտականների կողմից, որոնք խորապես շահագրգռված են Հայաստանի հետ Ռուսաստանի հարաբերությունների խզումով, որպեսզի մեր երկիրը դուրս մղեն Անդրկովկասից:

Եվ պետք է ասել, որ այդ խաբեությունն իր գործն արեց: Դա հիմա չի սկսվել և նույնիսկ Փաշինյանի իշխանության գալով չի սկսվել, այլ այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանը սկսեց զինել Ադրբեջանին ամենաժամանակակից զենքով՝ հաշվի չնստելով Երևանի կարծիքի հետ: Հայաստանի իշխանությունների և հասարակության վրդովմունքն անտեսվեց: Մոսկվայում հայտարարեցին, որ առևտուրը Ադրբեջանի հետ «կոմերցիոն բնույթ» ունի:

Կուզենայի տեսնել Մոսկվայի արձագանքը, եթե Երևանը սկսեր այժմ զենք մատակարարել Ուկրաինային՝ պատճառաբանելով, որ դա առևտրային մատակարարում է:  Մինչդեռ ռուսական զենքի վաճառքը Ադրբեջանին ընթանում էր այն պայմաններում, երբ Բաքվի և Երևանի միջև բնավ խաղաղություն չկար: Պատերազմը կարող էր վերականգնվել ամեն պահի: Եվ այդպես էլ, ըստ էության, տեղի ունեցավ 2016-ին, այնուհետև՝ 2020-ին:   

Հենց այդ ժամանակաշրջանում ՌԴ ԱԳՆ-ում ձևավորվեց  Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ «հավասար հեռավորության» հայեցակարգը: Եվ դա այն պարագայում, երբ Հայաստանը հանդիսանում էր Ռուսաստանի դաշնակիցը, իսկ Ադրբեջանը՝ ոչ: Եվ այս առումով հարկ է նշել, որ  ռուս-հայկական «Բարեկամության, համագործակցության և փոխադարձ օգնության պայմանագրում» Ադրբեջանին վերաբերող որևէ վերապահում չկա: Նրա նկատմամբ վերաբերմունքը պետք է լիներ այնպիսին, որպիսին մնացած բոլոր պետությունների կամ ոչ պետական դերակատարների նկատմամբ: Այսինքն՝ ռուսական կողմը դեռ այն ժամանակ է խախտել դաշնակցային պարտավորությունները Հայաստանի նկատմամբ և շարունակել է խախտել ընդհուպ առ այսօր:

Խոսքը, մասնավորապես, պայմանագրի 7-րդ հոդվածի մասին է, որում ասվում է. «Բարձր պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են ձեռնպահ մնալ որևէ գործողության կամ միջոցառման, ինչպես նաև միություններին և դաշինքներին մասնակցելուց, որոնք ուղղված են մյուս Բարձր պայմանավորվող կողմի ինքնիշխանության, անկախության ու տարածքային ամբողջականության դեմ, և թույլ չտալ, որ իրենց տարածքները օգտագործվեն ագրեսիայի կամ այլ բռնի գործողությունների համար` ընդդեմ մյուս Բարձր պայմանավորվող կողմի» (ընդգծումը մերն է):

Կարևոր է այն, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ այդ պայմանագիրը ստորագրել է այն ժամանակ, երբ մեր երկիրը բարդ ռազմա-քաղաքական իրավիճակում էր: Իրադարձությունները Չեչնիայում տեղի էին ունենում ոչ մեր օգտին, միջազգային ահաբեկչությունը մոլեգնում էր ողջ Հյուսիսային Կովկասում, իսկ Վրաստանը և Ադրբեջանը պաշտպանում էին այդ ահաբեկիչներին: Ռուսաստանի տարածքային ամբողջականությունը վտանգի տակ էր:

Եվ այդ դժվարին իրավիճակում Հայաստանը դրսևորեց իրեն որպես ճշմարիտ բարեկամ և դաշնակից՝ ստորագրելով մեզ հետ համապատասխան պայմանագիր և տեղակայելով իր տարածքում ռուսական ռազմաբազա: Իսկ այժմ մենք տեսնում ենք, թե ինչպես  ռուսաստանյան ղեկավարությունը հատուցեց Հայաստանին, երբ նա հայտնվեց բարդ դրության մեջ ադրբեջանական ագրեսիային դեմ հանդիման:

Դա չէր կարող չհարուցել հայ հասարակության բացասական արձագանքը: Եվ եթե Կրեմլում որևէ մեկը հույս ուներ, որ այդպիսով հնարավոր կլինի տապալել Փաշինյանին և փոխարինել նրան ռուսամետ առաջնորդով, ապա դա ակնհայտորեն նրա խելացիության մասին չէր վկայում: Ստացվեց ճիշտ և ճիշտ հակառակը: Փաշինյանի դիրքը Հայաստանի ներսում միայն և միայն ամրապնդվեց: Մարդիկ սկսեցին խոսել, որ նա ճիշտ էր, երբ կասկածի տակ էր դնում միակողմանի ռուսական կողմնորոշումը: Հետևանքն այն եղավ, որ ռուս-հայկական ռազմա-քաղաքական դաշինքը խզման եզրին է, իսկ Հայաստանի հեռանալը ՀԱՊԿ-ից, որտեղ գերակշռում են ադրբեջանամետ տրամադրությունները, սոսկ ժամանակի հարց է:

Բայց իսկապես, չէ՞ որ ՀԱՊԿ-ն միակ միջազգային կազմակերպությունն է, որը չի ճանաչում Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը: Մինչդեռ առաջինը, որ պետք է հաստատեր ՀԱՊԿ-ն,  դա էր, երբ 2022 թ. Ադրբեջանը ներխուժեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածք, և Հայաստանը դիմեց ՀԱՊԿ-ի օգնությանը: Դրա փոխարեն Երևանին պատասխան տրվեց, որ «մենք չգիտենք, թե որտեղ է անցնում հայ-ադրբեջանական սահմանը»: Թե դուք նախ Ադրբեջանի հետ պայմանավորվեք սահմանագծման հարցում, հետո նոր կարձագանքենք: Շատ հետաքրքիր է ստացվում: Եթե Բաքուն հանկարծ զորք մտցնի Զանգեզուր և ասի, որ դա իր տարածքն է, ապա ՀԱՊԿ-ն դրա վրա ա՞չք է փակելու: Եվ թող որևէ մեկն ինձ բացատրի, թե Հայաստանն ինչո՛ւ պիտի անդամակցի նման «պաշտպանական միությանը»:

Հիմա այդ նույն խելոքները, որոնք այս բոլոր տարիներին փլուզում էին ռուս-հայկական պաշտպանական դաշինքը, սկսում են տնտեսական ճնշման տակտիկան: Եվ ինչի՞ են ուզում դրանով հասնել: ՀԱՊԿ-ի՝ Հայաստանի անվտանգության ապահովման հարցում լիակատար իմպոտենցիա դրսևորելուց հետո  ԵԱՏՄ-ն միակ կազմակերպությունն է մնում, մասնակցությունը որին Հայաստանին շոշափելի օգուտներ է բերում: Եթե Կրեմլն իր անփույթ գործողություններով զրկի Հայաստանին այդ օգուտներից, ապա Երևանին այլևս ոչինչ չի կաշկանդի Արևմուտքի վերակողմնորոշման հարցում:

Եվ ահա պարզվեց, որ այն թեզը, թե Հայաստանը «ճար չունի» (никуда не денется), շատ հեռու է իրականությունից: Մենք տեսնում ենք, որ ԱՄՆ-ն արդեն քայլեր է ձեռնարկում՝ քաղաքական ճնշում գործադրելով Ադրբեջանի վրա, ստիպելով նրան հրաժարվել Հայաստանի դեմ հետագա ագրեսիայից: Ֆրանսիան և Հնդկաստանը Հայաստանին զենք և ռազմական տեխնիկա են մատակարարում: Իրանը հստակ հայտարարել է, որ թույլ չի տա Ադրբեջանին գրավել զանգեզուրյան միջանցքը: Այսինքն՝ այդ երկրներն արդեն Հայաստանի անվտանգության համար անում են ավելին, քան այժմ անում է Ռուսաստանի Դաշնությունը: Կարելի է ենթադրել, որ նման աշխարհաքաղաքական դասավորության պարագայում Հայաստանը կդիմանա, մինչև որ կհասցնի մեծացնել իր ռազմական ներուժը և կկարողանա երաշխավորել իր սահմանների անվտանգությունը սեփական ուժերով:

Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանի հետ տնտեսական կապերին, ապա դրանց վայրկենական խզումը, իհարկե, բացասական կանդրադառնա Հայաստանի տնտեսության վրա, բայց նա կդիմանա այդ հարվածին: Ինչպես ցույց տվեց Վրաստանի փորձը, այդ խզումը մահացու չէ, թեպետև մի որոշ ժամանակահատվածում տնտեսությունն անկում է ապրում: Հայաստանը միանգամայն ինքնաբավ է էլեկտրաէներգիայի արտադրությունում: Նավթն ու գազը հայկական շուկայում լիովին կարող է ապահովել Իրանը: Հայաստանը բավարար մթերքներ է արտադրում սեփական սպառման համար: Այո, հայերի համար դժվար կլինի, բայց նրանք կդիմանան: Իսկ հայկական կոնյակն էլ մենք Ռուսաստանում կգնենք նույնիսկ զուգահեռ ներկրումով:

Ուստի Երևանի վրա ճնշում գործադրելու փոխարեն Կրեմլը պետք է ցույց տա, որ Ռուսաստանը Հայաստանի բարեկամն ու դաշնակիցն է ոչ թե խոսքով, այլ գործով: Ռուսաստանի իշխանությունները պետք է նախ և առաջ դադարեցնեն հայկական բեռների արգելակումը Վերին Լարսում: Ռուսաստանը պետք է հրապարակայնորեն հաստատի Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը՝ ըստ Հայկական ԽՍՀ-ի սահմանների, և ավելին, ԽՍՀՄ գլխավոր շտաբի քարտեզների հիման վրա հայտարարի, թե ինչպես է անցնում այդ սահմանը: Եվ չսպասի, թե երբ դրան կհամաձայնի Ադրբեջանը: Վերջ ի վերջո, Մոսկվան այդ հարցում սեփական կարծիք ունենալու իրավունք ունի: Դրանից հետո ռուսական կողմը պետք է հստակ գնահատական տա Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի 150 քկմ տարածքի օկուպացմանը և պահանջի այնտեղից ադրբեջանական զորքերի դուրսբերումը:

Բացի այդ, Կրեմլը պետք է հրապարակայնորեն դատապարտի էթնիկ զտումը Լեռնային Ղարաբաղում և պահանջի Ադրբեջանից դուրս բերել իր զորքերն այդ տարածքից, որպեսզի ապահովվի Ղարաբաղի հայերի անարգել և անվտանգ վերադարձն իրենց տներ:

Դա, ի դեպ, կհամապատասխաներ 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությանը, որի կատարումը Մոսկվան մշտապես պահանջում է Երևանից: Այդ քայլերը լավ հիմք կդառնային ռուս-հայկական հարաբերությունների հետագա դեգրադացիայի դադարեցման համար և, հավանաբար, ապագայում դրանք իրական դաշնակցության վերադարձնելու համար:

Միխայիլ Ալեքսանդրով

Ռազմա-քաղաքական հարցերի փորձագետ, քաղաքագիտության դոկոտոր

Աղբյուրը