Հոկտեմբերի սկզբին Հայաստանում ԱՄՆ դոլարի պաշտոնական փոխարժեքն այս տարի առաջին անգամ գերազանցեց 400 դրամի շեմը։ Մի քանի օր անց փոխարժեքը «թեթևակի» հետ գլորվեց իր նախկին դիրքերին, բայց հետո կրկին գերազանցեց նշված նշագիծը (տես գծապատկերը):
Նշենք, որ նախորդ տարի ԱՄՆ դոլարի փոխարժեքն օրական հիմնականում տատանվում էր 400-500 դրամի սահմաններում։ Մարտին նույնիսկ օրեր են եղել, երբ այս ցուցանիշը գերազանցել է 500 դրամի հոգեբանական նշագիծը։ Այսինքն՝ հիմա, կարծես թե, առանձնահատուկ սենսացիա չկա։ Սակայն վերջին տարիներին մեր տնտեսության խրոնիկ խնդիրներին ավելացել են սկզբունքորեն նորերը։ Ուկրաինայում, այսպես կոչված, «հատուկ ռազմական գործողության» մեկնարկից հետո Հայաստան տասնյակ հազարավոր ռուսաստանցիների հոսք եղավ, այդ թվում՝ մեր հայրենակիցների։
Հայաստան այս գաղթի պատճառները բազմազան են։ Այցելուների մի մասը շուտով տարանցիկ ճանապարհով տեղափոխվեց երրորդ երկրներ։ Մեր երկրում մնացած ռուսաստանցիներից կարելի է առանձնացնել երկու խումբ։
Առաջին խումբը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների (ՏՏ) մասնագետներն են, որոնք համագործակցում են արտասահմանյան ընկերությունների հետ։ Երկրորդը մեր երկրի տարածքով երրորդ երկրներից Ռուսաստան ապրանքների զուգահեռ ներմուծում իրականացնող առևտրականներն են։ Առանձին խումբ Ռուսաստանից Հայաստան տեղափոխված մեր հայրենակիցներն են՝ հաճախ սեփական բիզնեսով ու կապիտալով։
Նշենք, որ այս երկու խմբերի գործունեությունը մեր երկրում հանգեցրել է արժույթի ներհոսքի և արտահոսքի նկատելի տեղաշարժերի։ Սա ազդեց դեպի Հայաստան և Հայաստանից դուրս տրանսֆերտների վրա: Նկատելի փոփոխություններ են տեղի ունեցել նաև Հայաստանի առևտրային բանկերում կանխիկ ավանդների մասով։
Համեմատենք ավանդների օգոստոսյան, 2020 և 2023 թվականների տվյալները։ Նշենք, որ ՀՀ Կենտրոնական բանկը արտարժույթով ավանդները հրապարակում է ազգային արժույթով։ Իրական պատկերն ավելի ճշգրիտ արտացոլելու համար եկեք այս ցուցանիշները փոխարկենք դրամից ԱՄՆ դոլարի (որոնք կազմում են այդ ավանդների մոտավորապես 95%-ը, մնացածը՝ եվրոյով):
Այսպիսով, ոչ ռեզիդենտների արտարժույթով ավանդները նշված ժամանակահատվածում աճել են ավելի քան 1,5 անգամ։ Այս աճը կարելի է վերագրել նաև ռուսաստանցիների այցելություններին։ Ընդգծում ենք, որ Կենտրոնական բանկը հաշիվներ է ներառում նաև ցպահանջ ավանդներում։ Ինչպես կարելի է ենթադրել, ռուսաստանյան ՏՏ մասնագետներն ու գործարարները նախընտրել են հաշվեհամարներ բացել իրենց ընթացիկ գործառնություններն իրականացնելու համար։
Հայաստանի արտաքին առևտուրը միշտ բնութագրվել է հսկայական բացասական հաշվեկշռով։ Այսպես, այս տարվա հունվար-օգոստոսին ներմուծումը ծավալով գերազանցել է արտահանումը գրեթե 1,7 անգամ։ Այսինքն՝ արտարժույթի արտահոսքն այս ոլորտում զգալիորեն գերազանցել է իր ներհոսքը։
Ինչպես գիտեք, մեր երկրում արտարժույթի ամենակարևոր աղբյուրներից են այլ երկրներից ֆիզիկական անձանց դրամական փոխանցումները, առաջին հերթին Ռուսաստանից և ԱՄՆ-ից։ Մինչդեռ այս ցուցանիշների փոխհարաբերությունը նկատելիորեն վատթարացել է։ Երեք տարի առաջ ներմուծման ծավալը «ընդամենը» 3,4 անգամ էր գերազանցում տրանսֆերտների դրական մնացորդի չափը, իսկ այժմ՝ 6,4 անգամ (!)։
Պատճառն այն է, որ ներմուծման ծավալները զգալիորեն աճել են, իսկ ֆիզիկական անձանց տրանսֆերտների դրական հաշվեկշիռը նվազել է։ Նախորդ տարվա հունվար-օգոստոսին հավելուրդը կազմել է 623,2 մլն դոլար, իսկ այս տարվա նույն ժամանակահատվածում նվազել է մինչև 480,3 մլն դոլար, այսինքն՝ նվազել է գրեթե 1,3 անգամ։
Հավելենք, որ դրական հաշվեկշիռը հիմնականում ապահովել է Ռուսաստանը։ Մյուս բոլոր երկրների (այսինքն՝ առանց Ռուսաստանի) ընդհանուր ցուցանիշի համաձայն՝ հունվար-օգոստոսին եղել է հսկայական բացասական մնացորդ՝ $391,9 մլն։Նշենք, որ մինչև 2022 թվականը «այլ երկրների» մնացորդը սովորաբար դրական էր։ Այսինքն՝ այս ոլորտում իրավիճակը վերջին մեկ տարվա ընթացքում փոխվել է դեպի վատը։
Արտարժույթի մեկ այլ աղբյուր ներդրումներն են։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանը, որը տարածաշրջանում անկանխատեսելի և մառախլապատ հեռանկարով երկիր է, օբյեկտիվորեն անհանգստություն է առաջացնում օտարերկրյա ներդրողների շրջանում: Ուստի հույս չկա, որ մոտ ապագայում այս ոլորտում բարենպաստ փոփոխություններ կլինեն։
Վերջերս նոր խնդիր է առաջացել, որն աչքի է ընկնում իր մասշտաբներով ու ապագա հետեւանքներով։ Սեպտեմբերի վերջից ավելի քան 100 հազար արցախցի փախստականներ տեղափոխվել են Հայաստան՝ փախչելով նոր էթնիկ զտումների սպառնալիքից։ Նրանցից շատերը կորցրել են իրենց ողջ ունեցվածքը։ Սակայն չի բացառվում, որ փախստականներից ոմանք փրկել են իրենց ֆինանսական կապիտալը։ Հնարավոր է, որ այս հանգամանքը որոշ չափով ազդի երկրի արտարժույթի շուկայի վրա։ Բայց սա առանձին խնդիր է, որը պահանջում է համապատասխան տեղեկատվություն։
Ամփոփելով վերը նշվածը՝ կարող ենք անել հետևյալ եզրակացությունը։ Վերոհիշյալ բոլոր արտարժութային բարդ հոսքերը, ի վերջո, նպաստում են Հայաստանում դրա դեֆիցիտի հետագա աճին։ Այս առումով հնարավոր է, որ ԱՄՆ դոլարը մոտենա 500 դրամ նշագծին, ինչը բացասական հետեւանքների լայն շրջանակի կհանգեցնի։
