Տավուշի մարզը մեզ դիմավորեց աշնանային պայծառ անտառով։ Լանջերը ներկված էին Սարյանի նկարները հիշեցնող գույներով՝ կիտրոնից ու ոսկուց մինչև բորդո և շագանակագույն։ Ճանապարհին անսովոր քիչ մեքենաներ կան, նույնիսկ աշխատանքային օրվա համար:
Ավանդույթի համաձայն՝ նախ գնում ենք Գենյա տատիկին այցելելու։ Գենյա տատիկը՝ իմ բազմաթիվ ռեպորտաժների հերոսուհին, ապրում է Կայանում (այժմ՝ Այգեհովիտ համայնքի մաս): Երկհարկանի տունը, որտեղ ապրում է տատիկը, մի փոքր հեռու է գտնվում։ 30 տարի, չնայած բազմաթիվ հրապարակումներին, տանը ո՛չ ջուր է մատակարարվել, ո՛չ գազ։ Այսպես են ապրում մարդիկ՝ ջուրը դույլերով կրելով և վառարանի վրա տաքացնելով։ Բազմիցս խոստացել են գազ ու ջուր մատակարարել։ Հատկապես ընտրություններից առաջ գալիս ու խոստանում են, բայց բանը խոստումից այն կողմ չի անցնում:
Վառարանը տեղադրված է տան «տեխնիկական մասում» պահարանում։ Մտնում ենք ներս, դուռը պետք է բաց թողնել, վառարանը ուժեղ ծուխ է արձակում։ Գենյա տատը ուրախանում է հյուրերին տեսնելով, սուրճ է դնում եւ թուզ ու կորոլյոկ հյուրասիրում։ Մրգերը աճեցնում են սեփական ձեռքերով, նրանց հատուկ համ է հաղորդում այն փաստը, որ դրանք աճեցվում են կյանքի համար վտանգավոր պայմաններում։
Տնից եւ ամբողջ բնակավայրից շատ մոտ Ադրբեջանի հետ շփման գիծն է։ Թեեւ բավականին ժամանակ է, ինչ հարաբերական անդորր է հաստատվել, սակայն անհանգիստ հարեւանի կողմից սադրանքներ ամեն պահի կարելի է սպասել։ Շենքը գնդակոծության հետքեր ունի։ Սովորաբար կենսուրախ, չնայած իր պատկառելի տարիքին, մշտական ռիսկին և առօրյա բազմաթիվ խնդիրներին, Գենյա տատիկն այսօր սովորականից ավելի տագնապած է։ «Կոմանդոսը չդիմացավ այս ամենին, (Արցախյան առաջին պատերազմում Շուշիի ադրբեջանական օկուպացիայից ազատագրելու ծրագրի հեղինակ Արկադի Տեր-Թադևոսյանը մահացել է Շուշիի կորստից անմիջապես հետո՝ 44-օրյա պատերազմում պարտությունից հետո), վախենամ՝ ես էլ չդիմանամ»,- կա՛մ կատակում էր, կա՛մ լուրջ ասում Գենյա տատը։
Բացի Արցախի կորստի համազգային ողբերգությունից, մարզի բնակիչները մտահոգվելու լրացուցիչ պատճառ ունեն. «Անկլավների» մասին քննարկումները շարունակվում են արդեն մի քանի տարի և վերջին շրջանում ակտիվացել են։ Վարչապետի վերջին հարցազրույցը խնդրին առանձնապես հստակություն չբերեց:
Տավուշի մարզում կան, այսպես կոչված, անկլավային գյուղեր։ Դրանցից մի քանիսը դժվարէ գյուղ անվանել՝ մի քանի հովիվների տներ են: Նման երկու «գյուղեր»՝ Սոֆուլուն և Բարխուդարլուն, ընդհանուր առմամբ, մեկուկես տասնյակ տներ, գտնվում են Այգեովիտի անմիջական հարևանությամբ՝ Բերդ տանող ճանապարհի աջ և ձախ կողմերում։
Իշխանություններից կոնկրետություն չկա, բայց խոսակցությունները շատ են։ Եթե նախկինում խոսվում էր կոմունիկացիաների բացման մասին, հենց այս հատվածով է անցնում նախկին եղբայրական հանրապետություն տանող ճանապարհը, և երկաթուղու մնացորդները պահպանվել են, ապա այժմ խոսքը բոլորովին այլ բանի մասին է։ Մեր բոլոր զրուցակիցները միաբերան կրկնեցին, որ խոսքը ադրբեջանական անցակետեր տեղադրելու մասին է...
Այգեովիտին մի փոքր մոտ և սահմանից ավելի հեռու հինգ հարկանի շենքեր են։ Մենք գնում ենք այնտեղ՝ զրուցելու տեղացիների հետ։ «Ադրբեջանցիների հետ ապրելո՞ւ, այն ամենից հետո, ինչ տեղի ունեցա՞վ, դա անհնար է»,- ասում է տիկին Զինան։ Նա հրաժարվեց տեսախցիկի առջեւ հարցազրույց տալ, սակայն զրույցում ասաց, որ իր նախկին ադրբեջանցի հարևաններն առանց շտապելու լքել են Հայաստանը, կարողացել են իրենց հետ տանել ողջ ունեցվածքը։ «Ոչ մի ադրբեջանցի չի տուժել: Եվ ամբողջ ունեցվածքը տարել են՝ մի մասը ավտոբուսով, մի մասը՝ երկաթուղով։ Ոստիկանության պաշտպանության տակ»,- ասաց տիկին Զինան։
Նրա հարեւանուհին՝ տիկին Ռոզան, համաձայնեց խոսել տեսախցիկի առջեւ։ Նա երկար տարիներ ապրել է ադրբեջանցիների հարևանությամբ։ Տիկին Ռոզան աշխատում էր գործարանում, արտադրամասի ղեկավարն էր, իսկ աշխատողների մեջ ադրբեջանցիներ կային։ «Բայց այն ամենից հետո, ինչ տեղի ունեցավ, կարո՞ղ ենք ադրբեջանցիների հետ ապրել նախկինի պես»,- նույն հարցը տվեց տիկին Ռոզան։ «Իհարկե ոչ: Մարդիկ այստեղ ապրում են հողագործությամբ և այգեգործությամբ: Մենք ապրում ենք հենց սահմանի մոտ։ Ինչպե՞ս կարող ենք ապրել իրենց անցակետի մոտ։ Իմ այգին հենց սահմանի մոտ է։ Գիշերը նույնպես աշխատում եմ։ Իսկ ինչպե՞ս կարող եմ աշխատել, եթե այստեղ շրջում են ադրբեջանցի զինվորներ։ Եթե մեր երեխաներին սպանում են, մեր հայրենակիցներին Արցախից քշում, ես ինչպե՞ս կարող եմ նրանց վստահել։ Ինչպե՞ս կարող ենք երեխաներին այստեղ դպրոց ուղարկել»,- շարունակեց թվարկել տիկին Ռոզան:
Գյուղի այս հատվածը՝ մի քանի շենքերով և դպրոցով, եթե «անկլավային պլանը» իրականացվի, կլինի ադրբեջանական անցակետի հետևում, և բնակիչները պետք է Իջևան գնան կա՛մ անցակետով, կա՛մ շրջանցիկ ճանապարհով։ Ընդ որում, անցակետն ինքը կլինի անմիջապես Երեւան-Թբիլիսի միջպետական ճանապարհի վրա։ Մարզի բնակիչների խոսքով, Ադրբեջանը ձգտում է նույն մայրուղու մեկ այլ հատվածում՝ Ոսկեպարի տարածքում եւս մեկ նման անցակետ տեղադրել (այնտեղ եւս երկու «անկլավ» կա՝ Ներքին և Վերին Ասկիպարան):
«Եվ նրանք տալի՞ս են մեր անկլավները: Դրանք հեկտարներով հողեր են։ Ժամանակին ինչ-որ փոքր նվերների դիմաց հողակտորներ էին տալիս, իսկ հիմա դա դարձել է ադրբեջանական հող։ Մենք աշխատում ու ստեղծագործում ենք 50 տարի։ Պատերազմը հենց իրենք են սկսել, այստեղ գործարան ու ֆերմա կար, ու դրանց պատճառով ամեն ինչ քանդվեց»,- հիշում է տիկին Ռոզան։ Առաջին անգամ չէ, որ լսում եմ այն վարկածը, որ «անկլավներ» են ձևավորվել հայ կուսակցապետերի լայն ժեստերի արդյունքում։ Սոֆուլուում, ընդհանուր առմամբ, ի սկզբանե ադրբեջանական կողմին թույլատրվել է կառուցել հովիվների խրճիթ, որին հետագայում ավելացվել են քարե տներ, իսկ գյուղը վերածվել է «պատմական ադրբեջանական հողի», ինչպես սովորաբար լինում է հարևանի հետ։
Սահմանամերձ բնակավայրերի բնակիչներն արդեն բազմաթիվ խնդիրներ ունեն. «Անվերջ կրակում են: Այս մասին լուրերով չեն ասում, բայց կրակոցները չեն դադարում։ Մեր տունը հակառակորդի տեսադաշտում է, գիշերները անընդհատ առանձին կրակոցներ են հնչում։ Շենքի անմիջապես դիմաց կա ադրբեջանական դիրք։ Այստեղ այն հենց պատուհանների դիմաց է։ Շենքի վրա կան կրակոցների հետքեր։ Մենք այսպես ենք ապրում»,- շարունակում է Ռոզան։
Եվ այնուամենայնիվ, ինչ էլ որ լինի, ոչ ոք չի պատրաստվում հեռանալ։ Այստեղ երեխաներ են մեծանում, յուրաքանչյուր ընտանիք ունի 3-4 երեխա։ «Մեզ համար ամեն մի թիզ հող սուրբ է: Մեր ամբողջ երիտասարդությունը ծառայում է: Եթե պետությունն օգնի, ոչ ոք չի հեռանա: Ջրի հարցը լուծեք, շենքը տանիք չունի, կրակոցներից այն մաղի է վերածվել, երբ անձրեւ է գալիս, տակը ամաններ ենք դնում։ Բայց սահմանը պահպանում է ոչ միայն բանակը, այլեւ բնակչությունը։ Նույնիսկ երբ իրավիճակը սրվում է, այստեղից ոչ ոք չի հեռանում»,- վստահեցնում է Ռոզան ու շարունակում. «Մենք ինքնակամ չենք պատրաստվում հեռանալ։ Բայց թող մեզ պատասխանեն՝ ինչպե՞ս ապրենք ադրբեջանցի զինվորների կողքին»։
Զրույցն աստիճանաբար ընդլայնվում է դեպի նոր ոլորտներ։ «Ռուսաստանի հետ վիճելը սխալ է, Ռուսաստանի շնորհիվ Հայաստանն ունի պետականություն, Ռուսաստանն էր, որ փրկեց Հայաստանի մի կտորը թուրքերից։ Թուրքերը մեզ սպանում են, իսկ մեր իշխանությունները թուրքերին օգնություն են ուղարկում (փետրվարյան երկրաշարժից հետո-խմբ.)»,- տարեց կինը գլուխն օրորում է՝ հավելելով, որ Արևմուտքին վստահելը վատ գաղափար է, քանի որ «այստեղ նույնն են ուզում անել, ինչ Ուկրաինայում»:
Շատերը Տավուշի մարզ են տեղափոխվել Ադրբեջանից 80-ականների վերջի և 90-ականների սկզբի հայտնի իրադարձություններից հետո։ «Ադրբեջանցիներն էլ են տարբեր: Իմ հարազատներին փրկել են մեր ադրբեջանցի հարեւանները, ընդ որում փրկել են՝ իրենց կյանքը վտանգի ենթարկելով։ Երբ մերոնք հեռանում էին, մեր ադրբեջանցի հարեւանները լաց էին լինում եւ ասում, որ այլեւս երբեք նման հարեւաններ չեն ունենա։ Բայց Ադրբեջանում հայատյացությունը սերմանվել է տասնամյակներ շարունակ։ Մանկուց նրանց սովորեցնում են, որ հայերին պետք է սպանել։ Սա Ալիևի քաղաքականության արդյունքն է, և մինչև քաղաքականությունը չփոխվի, վերաբերմունքը չի փոխվի»,- ասում է մեկ այլ կին։
Տավուշի մարզի մեկ այլ բնակիչ Սամվել Ղուկասյանը հաստատում է, որ երկար տարիներ դրանք հայկական տարածքներ են եղել. «Ինչպե՞ս հայտնվեցին ադրբեջանցիները այստեղ: ԽՍՀՄ-ի տարիներին մոտեցումն այն էր, որ հանրապետությունների միջեւ պետք է լինեն եղբայրական հարաբերություններ։ Օրինակ՝ Բարհուդարլուն գտնվում է Այգեհովիտ գյուղի վարչական տարածքներում, որոնք նվիրաբերվել են ադրբեջանցիներին։ Կայանավանից այն կողմ Ադրբեջանի հետ սահմանն է, որտեղ խորհրդային տարիներին ճանապարհային ոստիկանության կետ կար, սա խորհրդային հանրապետությունների սահմանն էր»,- ասաց Ղուկասյանը։
Այսինքն՝ եթե խորհրդային հանրապետությունների սահմանը գտնվում էր Կայանավանից այն կողմ, ինչպե՞ս կարող էր այն մի քանի կիլոմետր խորանալ Հայաստանի տարածք։ «Այս վայրում փորձնական այգի կար, որի տնօրենը Մովսես Աբազյանն էր, իսկ Իջևանի պետական տնկարանը, որի տնօրենը Շաքար Թամրազյանն էր, կար կառավարական տուն, որտեղ Հայաստանի, Ադրբեջանի, Վրաստանի, Ռուսաստանի պաշտոնյաները հանդիպում էին միմյանց եւ օտարերկրյա հյուրերի հետ: Սակայն Ջափարլու գյուղի մերձակայքում ՀԽՍՀ Կենտկոմի քարտուղար Անտոն Քոչինյանի հրամանով շրջկենտկոմի քարտուղար Վլադիմիր Ղալումյանը հողատարածքներ է հանձնել որպես նվեր եղբայրական հանրապետությանը։ Արդյունքում այնտեղ կառուցեցին 125 մլն խմ տարողությամբ ջրամբար։
Անհեթեթ է այդ տարածքները համարել անկլավներ։ Ավելի վատ է, երբ ապուշ պատգամավորը հիմարություններ է դուրս տալիս՝ խոսելով «անկլավների» մասին: Իսկ պատճառն այն է, որ նրա «ուսուցիչը» «Նիկոլ փաշան» է, ով կարծում է, որ Սյունիքի լեռները, որոնք կես տարի ձյունով են ծածկված (վարչապետի հայտնի մեջբերումը ռազմավարական նշանակության գագաթների մասին - խմբ.), պետք չեն: Մեզ համար կարևոր չէ, թե որքան պտղաբեր են այդ լեռները, սա սահման է, այստեղ ամեն ինչ կարևոր է անվտանգության տեսանկյունից։
Եթե կարողանան այստեղ անցակետեր տեղադրել, մենք կկտրվենք հարեւան գյուղերից՝ Այգեովիտից ու Վազաշենից, ամբողջ Շամշադինի ենթաշրջանից (Բերդի շրջան - խմբ.)։ Այսինքն՝ Հայաստանի մի ծայրից մյուսը տեղափոխվելու համար ստիպված ենք լինելու անցակետերով երթեւեկել, այն էլ միայն նրանց պահանջներին համապատասխանելու դեպքում։ Մյուս «անկլավներն» են Խրիմլուն, նույնպես Իջևանի շրջանում է, Կիրանց գյուղի մոտ, Ստորին և Վերին Ասքիպարան, որը շրջապատել է Ոսկեպար գյուղը։ Եթե այնտեղ ադրբեջանական անցակետ հայտնվի, իջեւանցիները ստիպված կլինեն Նոյեմբերյան հասնել Կիրովականով (Վանաձոր-խմբ.):
Արդյունքում մենք կհայտնվենք յուրահատուկ միջավայրում և չենք կարողանա շարունակել բնական կյանքով ապրել։ Այս ամենը հղի է լուրջ հետևանքներով, և մենք մտավախություն ունենք, որ իշխանությունները «անկլավները» կհանձնեն Ադրբեջանին՝ ժամանակ շահելու, մեզ խաբելու համար՝ պնդելով, թե սրանից ավելի ոչինչ չի լինելու: Հենց այդպես էլ եղավ 44-օրյա պատերազմի ժամանակ։ Հենց այսպես էլ հանձնվեց Արցախը՝ «Արցախը Հայաստան է եւ վերջ» հայտարարությունների ներքո: Որևէ հիմք չկա կարծելու, որ իշխանությունները կարող են սթափ դատել»,- ընդգծեց Ղուկասյանը։
Մարիամ Լևինա
