Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը փաստացի համաժամանակյա գնահատական տվեցին երկկողմ հարաբերություններին և Լեռնային Ղարաբաղի իրավիճակին: Նրանց արտահայտած մտքերը հնչեցին Մոսկվայի և Երևանի հակասությունների սրման խորապատկերում: Սակայն МГИМО-ի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար աշխատակից Սերգեյ Մարկեդոնովը կարծում է, որ դեռևս վաղ է խոսել երկու երկրների ռազմավարական դաշնակցության ավարտի մասին:

Ռուսաստան. պատասխանատվության ոլորտի սահմանումը

Արևելյան համաժողովի լիագումար նիստում Վլադիմիր Պուտինը ներկայացրեց իրավիճակի ռուսական տեսլականը: Նրա տեսակետով՝ կովկասյան օրակարգի առանցքային սյուժեն այսօր Հայաստանի պատրաստակամությունն է ճանաչելու Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանի մաս: Որպես հետևանք՝ Մոսկվան չի կարող ավելի մեծ հայ հայրենասեր լինել, քան այդ երկրի իշխանությունները: Եվ եթե Երևանը Բաքվի հետ խաղաղության համաձայնության հեռանկար է տեսնում փոխադարձ տարածքային ամբողջականության ճանաչումը խորհրդային հանրապետությունների սահմաններով, ապա Ռուսաստանը չի կարող և չպետք է խոչընդոտի իրադարձությունների նման ընթացքը:

Ընդ որում, Պուտինը հատուկ ընդգծեց, որ Մոսկվան  մի քանի անգամ է հայկական կողմին առաջարկել այնպիսի փոխզիջում, որը հնարավորություն կտար պահպանելու Ղարաբաղն իր հսկողության տակ: Բայց եթե 1994-2020 թթ. ստատուս քվոյի պայմաններում (ընդհանուր առմամբ Հայաստանի համար ձեռնտու) Երևանը չգնաց զիջումների՝ հույս ունենալով շահել ողջ խաղագումարը, ապա «երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի» պարտությունից հետո պայմանները սկսեց թելադրել արդեն Ադրբեջանը: Եվ եթե այսօր հայկական կողմը տարածքային զիջումները համարում է հարևանի հետ ապագա խաղաղության երաշխիք, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման նախապայման, ապա դա նրա ինքնիշխան ընտրությունն է: Դա Ռուսաստանի պատասխանատվությունը չէ:

Պուտինի դիրքորոշումն արտաքուստ անթերի է թվում տրամաբանության առումով: Բայց մի կարևոր նրբություն կա: Ռուսաստանը չի կարող Հայաստանի համար ավելի մեծ պատասխանատվություն կրել, քան նրա ղեկավարությունը: Սակայն Ռուսաստանի նման չեզոքությունը, որ կարելի է բացատրել և՛ հատուկ գործողության շարժընթացով, և Արևմուտքի հետ խորացող առճակատմամբ ուժեղ դաշնակիցների բացակայության պարագայում, կարող է տպավորություն թողնել, որ Ռուսաստանը մտադիր է նահանջել: Ինչպես իրավացիորեն գրել է բրիտանացի քաղաքագետ Բարրի Բուզանն իր «Մարդիկ, պետություններ և վախ» աշխատությունում, աշխարհաքաղաքականության մեջ իրականությունը հաճախ այն չէ, ինչը բանականորեն հաշվարկվում է, այլ այն, ինչը պատկերացնում և դասավորում են: Այդ առումով չի կարելի բացառել, որ Կովկասում Մոսկվայի շահերի այսօրինակ գույքագրումն ընկալվի ազդանշան, որ տարածաշրջանում նա՝ որպես բացառիկ խաղացող, պետք է փոխարինվի ուրիշ մեկով:

Հայաստան. ան(կախության) երկընտրանքները

Politico Europe-ի հետ հարցազրույցում Նիկոլ Փաշինյանը երեք սկզբունքային թեզ առաջ քաշեց: Առաջին՝ Հայաստանի անվտանգությունը խոցելի է եղել, քանի որ կառուցվել է՝ հիմք ընդունելով եզակի աղբյուր՝ Ռուսաստանը: Երկրորդ՝ Ռուսաստանին չի հաջողվել իրացնել իր խաղաղապահ առաքելությունը Ղարաբաղում: Երրորդ՝ երկրին անհրաժեշտ է խաղաղություն հարևանների հետ և դիվերսիֆիկացված արտաքին քաղաքականություն, ինչը կարող է երկարաժամկետ խաղաղ կարգավորման երաշխիք դառնալ:  

Հայաստանի վարչապետը քաղաքագետ-միջազգայնագետ չէ: Այլապես նա իր դիրքրոշումը  հաստատող հավելյալ փաստարկներ կբերեր: Չէ՞ որ հայ ազգային «ապաղարաբաղացման» նախագիծը սկսվել է 2022 թվականից դեռ շատ առաջ: Ռազմավարական և մարտավարական սխալ հաշվարկները, կապված հակառակորդի և առհասարակ միջազգային դրության թերագնահատման հետ, Հայաստանին հանգեցրին և՛ տարածաշրջանային մեկուսացման, և՛ բացառիկ կախվածության ոչ միայն Ռուսաստանից, այլև աշխարհի հետ հարաբերությունների ողջ համալիրից, և՛ միաժամանակ սոցիալ-տնտեսական կորուստների: Այդ ամենը ստիպեց երկրի քաղաքական էլիտային և հասարակությանը խորհել 1994 թվականի հաղթանակի գնի մասին: Այդ մասին դեռ 1997-ին խոսեց Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որը երկրի քաղաքական օլիմպոս բարձրացավ միացումի՝ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի միավորման դրոշի տակ: Բուն Հայաստանի ներսում հասունանում էր և՛ դժգոհությունը «ղարաբաղյան կլանից», և՛ բուն հակամարտության գործիքավորումից, որին էին վերագրվում բոլոր դժվարություններն ու հասարակության խնդիրները: 2020 թ. պարտությունը և 2022 թ. սեպտեմբերի ռազմական ներխուժումը զիջումների թեմա չբացեցին, բայց ծայրահեղ սրեցին տվյալ սյուժեն՝ և՛ իշխանությանը, և՛ հասարակությանը դնելով ընտրության առջև. պայքար արդեն բուն Հայաստանի տարածքների կորստյան և «ամոթալի խաղաղության» դեմ՝ նման այն բանի, ինչը ստորագրվել էր 1920 թ. դեկտեմբերին Ալեքսանդրապոլում (ներկայիս Գյումրի):

Սակայն Փաշինյանի խոսքում նաև որոշ կեղծավորության բաժին կա: Հատկապես երբ ասում է, թե Հայաստանը կարող է և պետք է ինքը որոշի իր քաղաքականությունը: Փոքր պետություններ երևույթի ականավոր հետազոտող Ռոբերտ Ռոտշտեյնի եզրակացությունների համաձայն՝ այդպիսի կազմավորումները «ի վիճակի չեն ապահովելու իրենց անվտանգությունը՝ ելնելով սեփական ռեսուրսներից ու հնարավորություններից, ուստի նրանք հույսը դնում են ուրիշ պետությունների և միջազգային ինստիտուտների վրա» կամ «ստիպված են անհամաչափ հարաբերությունների մեջ մտնել՝ ապավինելով մեծ տերությունների և միջպետական միավորումների աջակցությանը»:

Երևանի ապավինելը Մոսկվային 1990-ականներին կամ այսօր նրան փոխարինող գտնելու հուսահատ փորձերը լավ կյանքից չեն, այլ արտաքին քաղաքական դիրքավորման հաշվարկներից, ինչպես նաև հասարակության սպասումների և տարածաշրջանային ու միջազգային իրական դասավորությունների անհամապատասխանությունից:

Դաշնակցային հարաբերությունների մայրամո՞ւտ, թե՞ նոր ձևաչափ

Եվ այսպես, դիրքորոշումները հայտնի են: Եվ թեպետ Վլադիմիր Պուտինի շուրթերով Մոսկվան հայտարարում է, որ միջազգային ասպարեզում Հայաստանի որևէ շրջադարձ չի տեսնում, մտահոգությունը, պայմանավորված Վաշինգտոնի և Բրյուսելի հետ Երևանի շփումներով, ակնառու է:

Առավել ևս, որ թե՛ ԱՄՆ-ն, թե՛ նրա դաշնակիցները չեն պատրաստվում տալ Հայաստանին ավելին, քան տալիս է հիմա Ռուսաստանը: Ե՛վ ամերիկացիները, և՛ եվրոպացիները չեն ճանաչել չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախագահի վերջին ընտրությունը և առաջիկայում էլ չեն նախատեսում ճանաչել նրա անկախությունը: ԱՄՆ-ն էլ, Ֆրանսիան էլ, Եվրամիությունն էլ իրենց խաղաղապահ ուժերը Ղարաբաղ ուղարկելու պատրաստակամություն չեն հայտնել, բայց քննադատել են ռուսական առաքելությանը անարդյունավետության համար: Երևանը, ինչպես նաև նրա արևմտյան գործընկերները պատրաստ են ճանաչել ՀԱՊԿ-ի սեփական պարտավորությունները չկատարելը իր դաշնակցի նկատմամբ: Սակայն Եվրամիության առաքելությունը նույնպես հայկական տարածքում առանձնապես ձեռքբերումներ ցույց չի տալիս: Եվրոպական դիտորդները չկանխեցին լարվածության ուժեղացումը հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով: Եվ այդ համատեքստում Երևանի՝ ազգային անվտանգության ապահովման փոխհատուցող մեխանիզմներ գտնելու մարդկայնորեն հասկանալի հուզական ճիգերը փաստացի նոր և ոչ քիչ խնդիրներ են առաջացնում, բայց չեն վերացնում հները: Այն իրողությունը, որ Ղարաբաղը կվերածվի Արևմուտքի ու Արևելքի հակամարտության նոր թատերաբեմի, հարևան պետությունների միջև խաղաղություն չի բերի:

Բայց չարժի համարել, որ Երևանը և Մոսկվան արդեն վերջնականապես հեռացել են տարբեր կողմեր: Նախ՝ չի կարելի խոսել Ռուսաստանի և Ադրբեջանի մոտեցումների նույնության մասին. բավական էր տեսնել օրերս Ռուսաստանի ԱԳՆ-ի դեմարշը՝ կապված Ռուսաստանին միացած տարածաշրջաններում տեղի ունեցող ընտրությունների վերաբերյալ պաշտոնական Բաքվի դիրքորոշման հետ: Այնպես որ դեպի Ադրբեջան Մոսկվայի լիակատար շրջադարձը, մեղմ ասած, խնդրահարույց է: Չասենք արդեն Թուրքիայի հետ մրցակցային համագործակցության բարդ ձևաչափի մասին: Երկրորդ՝ ռուս-հայկական հարաբերությունները Ղարաբաղի խնդրով չեն սպառվում: Առջևում Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանների սահմանազատման և սահմանագծման բարդ խնդիրն է. առանց Մոսկվայի նրանք հազիվ թե հաջողեն: Երրորդ՝ պատմությունը Ռուսաստանի և Հայաստանի տարբեր կողմեր հեռանալու օրինակներ գիտի, այդ թվում և ծանր տարածքային կորուստներից հետո: Հայաստանի խորհրդայնացման և որպես Հայկական ԽՍՀ «երկրորդ հանրապետության» ի հայտ գալու ուղին բացվել է Ալեքսանդրապոլում: Միության և 1997 թ. մեծ պայմանագրի ուղին անցել է պայքարով Մոսկվայի և մի հանրապետության միջև, որը ԽՍՀՄ-ում վերակառուցման ավարտին ամենագլխավոր հակախորհրդայինների վարկանիշ ուներ: Եվ թեպետ պատմական իրադարձությունները երբեք պատճենաթղթով չեն վերաարտադրվում, այս առումով մտածելու բան կա:

Բոլոր դեպքերում Ռուսաստանի և Հայաստանի հարաբերությունները բարդ շրջափուլ են մտնում: Մի կետում չափազանց շատ բան է կուտակվել. և՛ սերնդային փոփոխությունները (Հայաստանում իշխանություն է մտնում քաղաքական գործիչների առաջին հետխորհրդային սերունդը), և՛ Ռուսաստանի ու Արևմուտքի հարաճուն հակամարտությունը, որ սառը պատերազմ 2-ի գծեր է ձեռք բերում, և՛ դաշնակցից սպասումների ու իրականում նրա տվածի հակասությունը: Շատ բան կախված է այն հանգամանքից, թե որքանով կողմերը կկարողանան համարժեք հասկանալ միմյանց խնդիրները և, եթե կուզեք, ապրումակցում կցուցաբերեն:  Հակառակ դեպքում հնարավոր չի լինի խուսափել կորուստներից:

Սերգեյ Մարկեդոնով

Աղբյուրը՝ Forbes