Ապրելով Հայաստանում՝ կարոտում եմ Հայաստանը, թեկուզ և այն Հայաստանը, որ կար երեսուն տարի։ Ասում են՝ երեսուն տարի թալանել են, գողացել, կողոպտել ու մսխել, բոբիկ եկել` լիմուզիններով մնացել, եկել են կարկատած շալվարով, բայց հիմա մարմարյա պալատների մեջ են ապրում։ Հայը տարբերակվել է հայից։ Արցախից են եկել, եկվոր հայը թալանել է տեղացի հային, դրա համար էլ, ասում են, էս օրին ենք։ Իսկ ես ասում եմ՝ թալանը ե՞րբ չի եղել, հարյուր տարի առաջ չի՞ եղել, հինգ հարյուր տարի առաջ չի՞ եղել, հազար տարի առաջ չի՞ եղել… Բա որ չի եղել, ինչո՞ւ է Խորենացին «Ողբը» գրել։ Ահա և հարցերի հարցը՝ իսկ այսօր չե՞ն թալանում… Ինքը չի՞ թալանում… Այո՛, շատ բան ենք զիջել, բայց ոչ հեշտությամբ հո՛ղ։ Հողը միշտ տարբերվել է հողի վրա եղածից։ Չկա հող՝ չկա և Հայրենիք։
Երեսուն տարի մենք հաղթած ենք եղել։ Քի՞չ է երեսուն տարին… Քիչ չէ, եթե արձանագրենք, որ Սովետական Միությունն ընդամենը 70 տարի գոյություն ունեցավ։ Իսկ հիմա՞… Ժամանակները խառն են ու խաբուսիկ։ Երկինքը սև է, փոթորկոտ, հողմեր են թափառում կապույտ լեռներում… Եվ այս էլ քանի տարի։ Ձմեռը ահասարսուռ է, ամառը՝ կիզիչ ու անապատացնող, ջրերը ցամաքում են, արտերը` չորանում, գյուղերն անմարդաբնակ են, քաղաքները՝ փոշու և ծխի մեջ խեղդված, ամեն պահի շենքերը կարող են ճոճվել վերահաս երկրաշարժից, քանզի գետինն անկայուն է, հողը ճաք է տալիս ոտքերի տակ, մեր հողը մեր ոտքի տակից գնում է։ Ոմանց հարստությունը չարացրել է շատերին, նրանք տեսնում են ամեն ինչ, նույնիսկ հարևանի մեկ մազ ավելի ինչքը, բայց ոչ ամենևին իրենց քթի տակից անհետացող հողը՝ հանապազօրյա այն ապավենը, որ ամեն քայլափոխի ոտքը դնում էին վրան։ Առանց պատերազմի շատ բանի կարելի է հասնել, բայց ոչ տարածքի։ Պատերազմը վերահաս մահ է։ Չկաս դու՝ չկա ոչինչ։ Սպիտակի երկրաշարժի փլատակներից մարդիկ դուրս եկան մորեն մերկ, ամեն ինչ կորցրած, բայց կրկին ոտքի ելան։ Գաղտնիքն ընդամենը ոտքի տակ էր։ Երկրաշարժից գետինը ճաք էր տվել, բայց ոչ անհետացել… Կատարվել էր առաջին քայլը… Ոտքը դրել էին հողին… Եվ վեր բարձրացել… Իսկ վաղը մեր ոտքը կարող է և կախվել օդում։ Վիրապի խոռոչը չի կարող հենարան լինել, այն ընդամենը կարող է կլանել։ Առջևս այրված անտառների ստվերներ են` տերևազուրկ, հրդեհի լեզվակներից քերված անձղակոթ բներ։ Անկանոն տարածվող ճյուղերը, ասես սև, մոխրացած ձեռքեր, վեր էին կարկառվել։ Տեսնես ի՞նչ էին աղերսում… Քթիս է զարկվում խանձված հողի բույրը` պարուրված ամպի մոխրագույն քուլաներով։ Ասես լայնէկրան կինոյում առջևովս ուրվականներ են սահում, մեռած նախնիներիս պատկերները` պապս, տատս, հայրս, մայրս և թմբեր, թմբեր, որոնց վրա կոտրված մեխակների նման զինվորի դիակներ են թափված… Ասում են՝ դրանք հինգ հազարն են։ Հողը ճռնչում է անսովոր բեռից։ Ջղաձգվում եմ, ցավից ծառս լինում։
– Ես նրան կսպանեմ,- խելագարվել կարելի է, կատաղությունից բերանս փրփուր է բռնում,- ե՛ս, ե՛ս, ուրիշ էլ ո՞վ… Նրան՝ մեծագույն դավաճանին, այս ամենի մեղսագործին, նրան, ում համար Շուշին դժբախտ ու դժգույն քաղաք էր, նրան, ով ամբոխի առջև հորջորջում էր` վարչապետը կա՛մ ես կլինեմ, կա՛մ էլ երկիրը վարչապետ չի ունենա, նրան, ով Ղարաբաղը հոժարությամբ զիջում է Ադրբեջանին, նրան, ով հայտարարում է, թե Հայրենիքի տարածքները հո կադաստրի թուղթ չունե՞ն, որ իրավամբ մերը լինեն, նրան, ով հայտարարում է, թե զոհված տղաները կարող են հանգիստ լինել, քանզի իրենց ծնողները երջանիկ են իր ստեղծած Հայաստանում, նրան, ով անխնա ստում է, թե իր կինը` Աննա Հակոբյանը, հերոսածին է և ով զենքը ձեռքին կռվել է 44-օրյա պատերազմում, նրան, ով թափ է տալիս ընդդիմության վրա և հարկ եղած դեպքում պատրաստակամ շինել նրանց, նրան, ով իր ենթակաների մոտ գերտղամարդ է, իսկ Ալիևի առաջ՝ կուռկուռի ձագ, նրան, ով չգիտի իր բերանի սահմանը` նույնքան բաց պահելով հայրենյաց սահմանները… Նրան, ով մեծամտաբար հայտարարում է, որ ամեն ինչ սկսում է իր սեփական զրո կետից և անճարակորեն ամեն ինչ զրոյացնում… Նրան, ով դեմ է մեր պետական խորհրդանիշերին` Զինանշանին, Օրհներգին, մեր հիշողությունից ջնջել է ուզում միֆական Հայաստանը, ով հորդորում է անգամ հայացքը շեղել Արարատից, որ թուրքը չնեղանա… Կսպանեմ, էն էլ ո՜նց կսպանեմ…
Անկողինը ցնցվում էր։ Կինս հեկեկում էր՝ ձեռքով սեղմած բերանը։ Չէի ասի, թե հանցանքի վայրում էի բռնվել։ Սուրոյի ծնունդն էր։ Կամավոր գնացել էր բանակ ու իր կամքից անկախ ետ չէր եկել։ Քառասունչորսօրյա պատերազմն էր՝ հոկտեմբերի 12-ը։ Տխուր կանխազգացումով զանգել էր բոլորիս, մեկիկ-մեկիկ խոսք փոխանակել։ Հետո էինք հասկացել, որ հրաժեշտի զանգ է։ Իսկ մեր էրեխեն կարող էր և չզոհվել, եթե վարչապետ կոչեցյալը անսար բանականության ձայնին, լսեր հյուսիսայինի հորդորներն ու կանգնեցներ պատերազմը։ Երկար ժամանակ նրանից լուր չունեինք։ Առաջինն աղջիկս էր գտել անունը սև ցուցակում։ Մեր «բախտից» կարտոֆիլի համար նախատեսված ցելոֆոնե մեշոկի մեջ չէր. դրանց «բնակիչները» ևս զոհված զինվորներ էին, որ ամիսներ շարունակ անտեր ու անհույս սպասում էին գենետիկ ճանաչման։ Տղաս էր բացել պատանքը։ Սուրոն չէր, ասում էր, գլուխը ցխված էր, ոնց որ արմատուրա… Գրպանի հեռախոսից ու ձեռքի դաջվածքից էր ճանաչել։ Եռաբլուրը դարձավ խնկարկման վայր։ Օրը ուրախ լիներ թե տխուր` այնտեղ էինք։ Հազարավոր եռագույններ էին փողփողում ջահել շիրիմներին։ Մարդիկ ինչով կարողացել, զարդարել էին գերեզմանները։ Էդպիսի ջերմեռանդությամբ սովորաբար զարդարում են տոնածառերը։ Ի՞նչ ասեի Վահագն որդուս, ով երեսը հողին պառկել էր շիրիմին ու ամուր գրկել թումբը։ Սուրիկը որքան մոտ, նույնքան հեռու էր, անհասանելիորեն հեռու… Տաք շուրթերն ամուր հպվել էին հողին։ Համբույրն անգամ պաղ էր։ Այնտեղ սերը ծիլ չէր տալիս։ Սերմնացանները Եռաբլուրում սոսկ հող են։ Ամառ թե ձմեռ եռագույն դրոշներ են փողփողում գերեզմանների վրա։ Կինս աղիողորմ հեծկլտում էր։ Աշխարհի և ոչ մի դրոշ անկարող է սրբել նրա արցունքը…
Դե, արի ու մի սպանի։ Ես մահն եմ սպանելու, ա՛յ, այս ջլուտ, թեկուզ և չորացող ձեռքերով։ Առաջինը դեն կնետեմ մահվան դիմակը` սպիտակած փրչոտ մորուքի դրոշմը վրան, ծռմռվող ջղային բերանի անկյուններում յաթաղանի սայրի նմանվող կեռ բեղերը, որոնք թերևս սևամազ էին և ծնոտի խիտ բուսականության մեջ թաղված, բայց դեռևս ընդդիմանում էին ճերմակին։ Եվ ինչի՞ն է պետք այդ անխնամ մորուքը։ Էդպես էլ` անթրաշ դեմքով իրականացրեց «Թավշյա» հեղափոխությունը։ Հավանաբար կարծում է, թե մորուքն իր ղսմաթն է։ Մինչև ե՞րբ… Եկել է սափրվելու ժամանակը։ Մի՞թե գլխի չի ընկնում… Գլխի երկու կիսագնդերը հավասարապես բաժանում էր քրտնած ճաղատը, ջղաձիգ դեմքի վրա կլոր աչքերը անհանգիստ էին ու անընդհատ շարժի մեջ, և եթե բաժանարար քիթը չլիներ, հավանաբար իրար մեր կլացացնեին։ Այդ ամենը դեմս էր հառնվել` պատկեր առ պատկեր, գունավոր ու անգույն, խոսուն և անխոս, դեմք առ դեմք… ինչպես անփող կինո։ Փակ աչքերով էլ կինոն շարունակվում էր։ Քրտինքը ողողել էր ինձ։ Գոլ կաթիլները ցողի պես պատել էին մարմինս։ Ճակատիցս, քունքերից, այտերից ու քթիս ծայրից կաթիլ առ կաթիլ մանրիկ անձրև էր տեղում։ Թաց պատանքի մեջ էի։ Դժգույն պատկերն ինձ չէր լքում։ Քնա՞ծ, թե՞ արթմնի` միշտ ինձ հետ էր։ Ազատվել էր պետք, ազատագրվել ահասարսուռ դիմակից։ Մինչդեռ անխնամ, ծուռումուռ ատամները կրճտում էին, իսկ երկու կողմերից աճած ժանիքներն անընդհատ երկարում։ Թերևս, փուչ ու դեղնակոթ ատամնաշարի մեջ միակ առողջ բանը որ կար, երկու ժանիքներն էին, որոնք վայրի հրճվանքով ինձ էին ուղղված։ Սպառնալիքն անհապաղ վերացնել էր պետք։ Վերացնելու հազար ու մի հնար կար։
Իմ հնարավորությունների սահմանում ընտրել էի ամենաանսպասելին` կալիումի ցիանիդ։ Շաքարավազի նման, բյուրեղների տեսքով անգույն այդ աղը կենարար գույն կտար կործանվող երկրին։ Թույն կա, որից մահն անգամ սարսափում է։ Բավական է 25 աստիճան ցելսիուսում լուծել անմահական բյուրեղները, և կստանանք 41,7 տոկոս զանգվածային բաժնով լուծույթ, որի առաջ անզոր էին անգամ հազարավոր ոստիկանների պատնեշը, շենքերի տանիքներին գիշանգղի պես թառած սևազգեստ դիպուկահարների երամն ու տասնյակ զրահապատ մերսեդեսների շարասյունը։ Լուծույթը խնամքով թաքցրել էի ինքնահոս գրիչի մեջ։ Մեջը թանաքի փոխարեն ցիանիդ էի ներարկել։ Որոշել էի նորագույն շրջանի Հայոց պատմությունն այդ գրիչով գրել։ Մնում էր մեր հանդիպումը, ընդամենն ուխտադրուժ մի այց, որ պիտի իրականացնեի։ Պիտի որ կասկած չունենար։ Որոշել էի օգտագործել մեր երբեմնի բարեկամական հարաբերությունն ու տեսակցություն խնդրել։ Հին ընկերները դավաճանում են, դա ինձ էր հայտնի, բայց ոչ իրեն։ Այն, ինչ ուրիշների համար արգելք էր՝ յոթնապատիկ ջրաղացաքարերով պատնեշված, ինձ համար ընդամենը սովորական կաղնեփայտյա դուռ էր՝ անսովոր ոսկենախշ զարդերով քանդակված։ Օգնականը սիրահոժար բացեց «դրախտի» դուռը։ Ում համար՝ դրախտ, ինձ համար՝ ընդարձակ մի սենյակ, որի գլխավերևը ամենևին հրեշտակ չէ, որ բազմած էր։ Պարզապես անձ էր, ով ահագնացած սրտով ամեն օր սպասում էր խայթոցի, բայց ոչ երբեք իմ ինքնահոսի խայթոցի։
Հյուրընկալ դեմքով ներս հրավիրեց։ Իսկը պահն էր. ձեռքը մեկնել էր, որ բարևի։ շՄիամիտ ժպտում էր։ Մեր մեջ վատ բան չէր եղել։ Նախկին ընկերն էր և ոչ ամենևին հեռուստացույցով տեսած ամենօրյա վարչապետը։ Ինքն իմ նկատմամբ միշտ հարգանքով էր եղել։ Հիմա ես իրեն քցում եմ` այնպես, ինչպես ինքն էր քցել իր ժողովրդին։ Մեջիս ատելությունն ու թույնը շատ էր, անողոք ու թունդ, ինչպես կալցիումի ցիանիդ… Ձեռքս տարա ծոցագրպանս, որ զենքս հանեմ.. Կարկամել էի։ Ամայի դահլիճ էր։ Ո՞ւր անհետացավ անիծվածը… Կարո՞ղ է հասկացել ու չքվել էր։ Բայց աթոռին ոնց որ մարդ կար… Ո՞վ` ե՞ս… Ես՝ վարչապե՞տ… Հա, էլի, ես էի աթոռին նստածը… Ասես հայելու առաջ` երկու կողմում էլ ես էի։ Պաղ արձան էի։ Մի պահ երկուսով էինք, հետո աթոռին մեկ ուրիշը հայտնվեց` նիհար, երկարավուն դեմքով, մետաղյա նուրբ շրջանակներով փայլուն ակնոցով… Սա հո Արա՞ն է Սահակյան՝ նստած վարչապետական աթոռին, բա սա ո՞վ է, ոնց որ հարազատ ընկերս` Լևուկը լինի Գալստյան, հետո փոխնիփոխ գալիս էին` Սերժ Սրապիոնյանը, Նորայր Գրիգորյանը, Հարութ Հարությունյանը, Սպարտակ Ղարաբաղցյանը, Գագիկ Եղյանը, Բաբաջանյան Ավոն… Մեկը մյուսի հետևից գալիս ու հայտնվում էին վարչապետի աթոռին։ Իսկ Գլխավորն ասես չէր եղել։ Ո՞ւր չքվեց… Վարչապետի աթոռը պտտվում էր կարուսելի նման ու նոր դեմքեր բերում։ Պտտվում, պտտվում էր կարուսելը… Գրիչը ձեռքիս ապշել էի, թույնով ներծծված գրիչը, որ հաստատ մի այլ բանի համար էր։ Ասում են՝ գրիչի կծածն ուրիշ է…
…Դա երե՞կ էր, թե՞ այսօր… Տեղիցս վեր թռա… Ամեն ինչ անորոշ էր․ չէի հասկանում՝ դեռ այնտե՞ղ եմ, թե՞ այստեղ։ Աչքերս ճմրթելով՝ ճմլկոտում էի։ Պղտոր օդում պատկերներ էին լողում, ծանոթ դեմքեր… Դրանք մութ գիշերվա երազից սողոսկած ուրվականներ էին, որ առավոտվա լույսի մեջ հանդարտ մարում էին…
Լևոն Ջավախյան
27.08.2023թ.
