Հայ հասարակությունը հոգնել է Ղարաբաղի համար պայքարից և պատրաստ է զիջումներ քննարկել, սակայն տարածքների կորուստը նախկին Հայկական ԽՍՀ-ի ներսում սուր թեմա է, որը կարող է նոր խնդիրներ առաջացնել հանրապետության ղեկավար Նիկոլ Փաշինյանի համար, կարծում է МГИМО-ի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Սերգեյ Մարկեդոնովը:

Մայիսի 25-ին տեղի ունեցած հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման շուրջ բանակցությունների նախօրեին թվում էր, թե խաղաղության համաձայնության ստորագրման վերջին խոչընդոտները վերացված են: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն արդեն քանիցս էր ասել, որ իր կառավարությունը պատրաստ է ճանաչել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի սահմաններով: Սակայն 2023 թ. մայիսին նա հատուկ նշեց, որ ադրբեջանական տարածքը 86 600 քկմ մակերեսով ներառում է նաև Լեռնային Ղարաբաղը և հայկական անկլավ գյուղերն Ադրբեջանում: Ավելի հստակ ձևակերպումով որևէ հայ քաղաքական գործիչ երբեք նախկինում հանդես չի եկել:

Այդուհանդերձ  մենք Ռուսաստանի մայրաքաղաքում  ոչ միայն խաղաղության համաձայնության, այլև տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման մասին փաստաթղթի ստորագրման վկան չդարձանք: Փոխարենը Բարձրագույն եվրասիական տնտեսական խորհրդի բոլոր մասնակիցները հնարավորություն ունեցան դիտելու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Նիկոլ Փաշինյանի հրապարակային բանավեճը: Եվ թեպետ երկու առաջնորդներն ընդգծեցին, որ Ադրբեջանը և Հայաստանը միմյանց նկատմամբ տարածքային պահանջներ չունեն, խաղաղության ճանապարհին չհաջողվեց շեշտակի պոռթկումների հասնել:

Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի խոսքով՝ «իրավիճակը զարգանում է կարգավորման ուղղությամբ», սակայն ոչ բոլոր հարցերն են լուծված: Ամենայն հավանականությամբ, «տրանսպորտային թեման» շուտով կրկին կքննարկեն Մոսկվայում  Ռուսաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի փոխվարչապետների մակարդակով: Բազմամյա հակամարտությունից ձերբազատվելը կքննարկվի նաև այլ մայրաքաղաքներում, օրինակ՝ հունիսի 1-ին Քիշնևում՝ Եվրոպական քաղաքական համայնքի երկրորդ գագաթնաժողովի հարթակներում:

Ինչո՞ւ է գործընթացը ձգձգվում:

Երևանի նահանջը

Հայկական ընդդիմությունները մեդիա աղբյուրներում և Telegram ալիքներում չեն թաքցնում զայրույթը  Նիկոլ Փաշինյանի  արմատական զիջողականության կապակցությամբ: Դավաճանությունը և, Անկարայի ու Բաքվի հետ պայմանավորված, վարպետորեն տարվելու խաղը թերևս հայկական կառավարության ղեկավարի գործողությունների ամենամեղմ  բնորոշումներն են: Նշանավոր բարերար և գործարար, ոչ վաղ անցյալում չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանի խոսքով՝  Փաշինյանը «Արցախի ժողովրդի փոխարեն որոշումներ ընդունելու իրավունք չունի»:

Սակայն Փաշինյանի բռնած ուղին՝ խաղաղության ձեռքբերումը Բաքվի նկատմամբ պահանջների առավել բարձր նշաձողից հրաժարվելը, ո՛չ այսօր է ի հայտ եկել, ո՛չ էլ երեկ: Դա երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմում Հայաստանի կրած աղետալի պարտության և Անդրկովկասում ստատուս քվոյի արմատական փոփոխության անմիջական հետևանքն է: Զուտ տեսականորեն Փաշինյանը կարող էր 2020 թ. նոյեմբերին հրադադարի հասնելուց հետո բռնել կա՛մ ռևանշի նախապատրաստվելու, կա՛մ ականավոր ռուս դիվանագետ Ալեքսանդր Գորչակովի պատվիրաններին համապատասխան՝ «երկրի միախմբման» ուղին: Բայց դրա համար նրան անհրաժեշտ կլիներ, նախ, ունենալ բարենպաստ կամ առնվազն չեզոք հարաբերություններ առաջատար միջազգային խաղացողների հետ, երկրորդ՝ հենվել լայն հասարակայնության աջակցության վրա` երկրի ներսում՝ պատրսատ զորահավաքի, զրկանքների ու նոր պատերազմների:

Իրականում Փաշինյանը ո՛չ մեկն է ունեցել, ո՛չ մյուսը: Տարբեր պատճառներով և՛ Ռուսաստանը, և՛ Արևմուտքը, և՛ Իրանը, չասենք արդեն Թուրքիայի մասին, պատրաստ չեն պաշտպանել Երևանի մաքսիմալիստական ձգտումները: Եվ յուրաքանչյուրը, թեկուզ տարբեր պատճառներով, շտապում է փակել «ղարաբաղյան գեշտալտը»: Ընդ որում, 2020-2022 թթ. Հայաստանում ընդվզումների չորս ալիք է եղել, բայց դրանցից որևէ մեկը զանգվածային չի դարձել: Առաջին դեմքերի դերում ղարաբաղյան շարժման կերպարների (Վազգեն Մանուկյան, Ռոբերտ Քոչարյան) հանդես գալը չհանգեցրեց հասարակության համախմբմանը Փաշինյանի և պայմանականորեն «պարտվողական» քաղաքականության դեմ: Ավելին, ինքը՝ վարչապետը և նրա թիմը համարձակվեցին անցնել արտահերթ ընտրություններ և հաղթեցին ջախջախիչ հաշվով: Այդ պայմաններում գնալ նրա քաղաքականության դեմ (եթե անգամ դա անախորժ է), նշանակում է միայն մի բան՝ դուրս գալ օրինական ընթացակարգերի շրջանակներից և թեժացնել ներքաղաքական անկայունությունը:

Ընդ որում, ռևանշը Անկարայի և Բաքվի հարաճուն ռազմավարական փոխհարաբերությունների  և ադրբեջանական դիրքերի ուժեղացման պայմաններում (իսկ այդ երկրների իշխանությունները չեն ցանկանում նոր «սառեցում» անգամ իրենց համար շահեկան պայմաններով) կարող է նշանակել նոր տարածքների կորուստ: Դա շատ լավ հասկանում է նաև հայկական ընդդիմությունը: Ուստի նրա ելույթները Փաշինյանի դեմ վերջին երկու ամիսներին ավելի շուտ ծեսի, ոչ թե որոշ իրական գործողությունների տպավորություն են թողնում վարչապետի դեմ պայքարում:

Միջանցքային տրամաբանությունը

Դիտարկելով խաղաղ կարգավորման այսօրվա փուլը՝ դժվար է գլուխ ազատել «քաղաքականության՝ որպես հնարավորի արվեստի» մասին  հին ծեծված ճշմարտության հերթական խոստովանությամբ: Եթե ռևանշը Ղարաբաղի համար պայքարում հնարավոր չէ, ապա կարելի է առաջարկել այնպիսի գաղափարներ, ինչպիսիք են Բաքվի և Ստեփանակերտի բանակցությունները միջազգային դիտորդների հովանու ներքո: Չէ՞ որ թե՛ Ռուսաստանը, թե՛ Արևմուտքը, թե՛ Իրանը պատրաստ չեն Կովկասում վատագույն բալկանյան էքսցեսների կրկնությանը: Նույնը վերաբերում է տրանսպորտային խնդիրներին՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի ու Նախիջևանի հաղորդակցությանը: Այսօր երկու կողմերի համար «միջանցք» բառը  գրեթե վերածվել է բանալի եզրույթի:

Երևանում «միջանցքային տրամաբանության» մեջ տեսնում են տարածքային ամբողջականության խախտում արդեն բուն Հայաստանում: Դրա փոխարեն առաջարկվում է «ճանապարհային սկզբունքը», այսինքն՝ տրանսպորտային հաղորդակցությունների բացում Նախիջևանի և Ադրբեջանի միջև Հայաստանի տարածքով Լաչինի մայրուղու բացման առաջընթացին զուգահեռ, որը Ղարաբաղը կապում է Հայաստանի հետ: Սակայն չճանաչված ԼՂՀ-ի «շրջափակման» փաստը Բաքվում ամեն կերպ հերքում են: Ինչպես և խուսափողական են վերաբերվում Ստեփանակերտի հետ անմիջական բանակցությունների գաղափարին:

Առաջին հայացքից այս բոլոր մանրամասները այնքան էլ նշանակալի չեն Ղարաբաղի կարգավիճակի համեմատությամբ: Բայց եթե հայ հասարակությունը հոգնել է «մեր Արցախի» համար պայքարից (նա առնվազն պատրաստ է քննարկել զիջումները),  տարածքների կորուստը նախկին Հայկական ԽՍՀ-ի ներսում սուր թեմա է, որը կարող է  Փաշինյանից դժգոհության պատճառ դառնալ: Այնքան էլ պարզ չեն, իհարկե, «կարմիր գծերը»: Ադրբեջանը ձգտում է շուտափույթ ավարտել տարածքային ամբողջականության վերականգնման գործընթացը: Բայց Բաքվում չէին ցանկանա այդ ճանապարհին բախումներ ունենալ և՛ Արևմուտքի, և՛ Ռուսաստանի, և՛ Իրանի հետ:

Ընդ որում, միջազգային առաջատար խաղացողներն էլ միասնական թիմ չեն ընդհանուր շահերով: Ցանկանալով հապշտապ ավարտել հակամարտությունը Կովկասում՝ յուրաքանչյուրն իր շահերն է հետապնդում: Եվ դա նույնպես ստիպում է, շախմատային լեզվով ասած, իրար հետևից հետաձգել խաղաղ պարտիան: Այն պայմաններում, երբ հակամարտող կողմերը մոտ են իրար ավելի, քան երբևէ: Միայն թե այդ «մոտիկությունը» ապահովված է ոչ այնքան  բարի մտադրություններով, որքան նոր ռազմա-քաղաքական հավասարակշռության հաստատումով տուրբուլենտ տարածաշրջանում:

Սերգեյ Մարկեդոնով

 Աղբյուրը՝ Forbes