2016 թվականի հունվարին ես հոդված էի գրել՝ «Թուրքիան առաջին երկիրն էր, որը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը 1918 թվականին» վերնագրով: Այնուամենայնիվ, մարդկանց մեծ մասը դեռ տեղյակ չէ, որ «Օսմանյան խորհրդարանը և Սենատը 1918 թվականին քննարկել և հաստատել են հայկական կոտորածները»։
Բոլորովին վերջերս, Թուրքիայի խորհրդարանի երկու հայ պատգամավորներ Սելինա Դողանը և Կարո Փայլանը Հայոց ցեղասպանության հարցը բարձրացրել են խորհրդարանում 2016 թվականի հունվարի 14-ին: Ավելի վաղ՝ 2014 թվականի նոյեմբերին, խորհրդարանի անդամ Սեբահաթ Թունջելը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ բանաձև էր ներկայացրել Թուրքիայի խորհրդարան՝ Էրդողանից պահանջելով ներողություն խնդրել, ապրիլի 24-ը հայտարարել պաշտոնական սգո օր, հրապարակել թուրքական արխիվներում առկա փաստաթղթերն այս զանգվածային հանցագործության մասին և նյութական ու բարոյական փոխհատուցում վճարել զոհերի ժառանգներին։ Առաջարկվող բանաձևը անտեսվեց Թուրքիայի խորհրդարանի կողմից։
2016 թ․ իմ հոդվածը գրելուց հետո, ես տեսա պրոֆ. Այհան Աքթարի գրած մանրամասն վերլուծությունը History Workshop Journal-ում՝ «Հայկական կոտորածների քննարկումը Օսմանյան վերջին խորհրդարանում 1918 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին» վերնագրով։ Այդ քննարկումը տեղի է ունեցել Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից և հաղթանակած դաշնակից երկրների կողմից Կոստանդնուպոլիսի (Ստամբուլի) գրավումից հետո:
1918 թվականի վերջին երկու ամիսներին Օսմանյան խորհրդարանը մի քանի օր քննարկել է Հայոց ցեղասպանությունը, որն այն ժամանակ որակվում էր որպես կոտորած: Առաջարկություն էր ներկայացվել, որտեղ ասվում էր. «Մեկ միլիոն բնակչությունը, որը ոչ մի բանում մեղավոր չեր, բացի հայ ազգին պատկանելուց, կոտորվեց և բնաջնջվեց, այդ թվում՝ նույնիսկ կանայք և երեխաներ»։ Ի պատասխան՝ ներքին գործերի նախարար Ալի Ֆեթհի Օքյարը հայտարարեց. «Կառավարությունը մտադիր է շտկել մինչև հիմա տեղի ունեցած ամեն մի անարդարություն և, ինչքան միջոցները թույլ կտան, հնարավոր դարձնել աքսորվածների վերադարձը իրենց տներն ու ինչքան հնարավոր է փոխհատուցել նրանց կրած նյութական վնասները... Այո, պարոնա՛յք, ես ասում եմ նաև, որ մեր պաշտոնյաները բազմաթիվ հայերի, այդ թվում՝ կանանց ու երեխաների են մորթել, իսկ նրանց ունեցվածքը թալանվել է»։
Ստեղծվել էր խորհրդարանական քննչական կոմիտե՝ հավաքելու բոլոր համապատասխան փաստաթղթերը, որոնք ցույց են տալիս «հայերի տեղահանությունների և կոտորածների» պատասխանատուների գործողությունները: Ապացույցները փոխանցվել էին Թուրքիայի ռազմական դատարան, իսկ մեղավոր ճանաչվածները կախաղան հանվել կամ երկարաժամկետ բանտարկվել:
Ահա որոշ հատվածներ Աքթարի հոդվածից. «Օսմանյան խորհրդարանում հայկական կոտորածների քննարկումը սկսվեց «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության կառավարություններին պատասխանատվության կանչող առաջարկություններով: Երբ 1918թ. նոյեմբերի 4-ին Օսմանյան խորհրդարանը հավաքվեց Ստամբուլում, հանցագործներին գտնելու քաղաքական փորձերը սկսվեցին առաջին առաջարկությամբ, որը մի քանի օր առաջ ներկայացրել էր Բաղդատ-Դիվանիեի պատգամավոր Ֆուաթ բեյը։ Պահանջվում էր, որ Գերագույն դատարանը դատեր Սայիթ Հալիմ փաշայի և Թալեաթ փաշայի կաբինետների անդամներին… [Առաջարկության] 10-րդ կետը ուղղակի հղում էր կատարում հայերի տեղահանություններին և «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե»-ին (Հատուկ կազմակերպություն)՝ անկանոն ռազմական ուժի՝ կազմակերպված CUP [«Միություն և առաջադիմություն» կոմիտեի] ղեկավարության կողմից, որն իրականացրել էր տեղահանություններն ու կոտորածները»:
Որոշ խորհրդարանականներ, որոնք պատկանում էին Խորհրդարանում մեծամասնություն կազմող «միութենականները» («Միություն և առաջադիմություն» կոմիտեի) անդամների հին խմբակին, չժխտելով հայերի կոտորածները, արդարացան, ինչպես այսօրվա թուրքական կառավարությունը, հայտարարելով, որ այս ընթացքում սպանվել են նաև թուրքերը։
Խորհրդարանի վեց հայ պատգամավորները ներկայացրել էին առաջարկություն՝ պահանջելով «չեղյալ համարել 1915 թվականի մայիսի 27-ի տեղահանության որոշումը և 1915 թվականի սեպտեմբերի 27-ի հրամանագիրը՝ լքված ունեցվածքի և անշարժ գույքի սեփականազրկման մասին, և թույլ տալ իրենց հայրենի հողից բռնագաղթածներին վերադառնալ։ Նա այնուհետև պնդել էր, որ վարչական միջոցառումները, որոնք նպաստել են տեղահանված հայերին պատկանող ունեցվածքի բաշխմանը տեղի հայտնի մարդկանց միջև, բացարձակապես հակասում էին 1876 թվականի Օսմանյան Սահմանադրության ոգուն»:
Ի պատասխան մեղադրանքների, թե Արևելյան ճակատում որոշ հայեր ապստամբել են Օսմանյան կայսրության դեմ, հայ պատգամավոր Մաթիոս Նալբանդյանը պատասխանել է. Եթե նույնիսկ որոշ հայեր անօրինական գործողություններ են կատարել, դա արդարացնու՞մ է արդյոք «բոլոր հայերի արտաքսումը ու բնաջնջումը» և «նրանց ունեցվածքի բռնագրավումն ու թալանը»: Նալբանդյանը տարբերակեց նաև ռազմաճակատում սպանված թուրքերին և անմեղ հայ բնակիչներին, որոնց կոտորել էին։
1918 թ. նոյեմբերի 21-ին համանման քննարկում տեղի ունեցավ Օսմանյան կայսրության Սենատում։ Ահմեթ Ռըզա բեյը առաջարկություն ներկայացրեց՝ հետաքննելու «տեղահանության պատրվակով կատարված վայրագությունները», բացահայտելու բացասական ազդեցությունները ողջ երկրում և պատասխանատվության ենթարկել այս գործում ներգրավվածներին»:
Նախկին նահանգապետ և ներքին գործերի նախարար Ռեշիտ Ակիֆ փաշան հայտարարեց, որ իր հետաքննությունը ցույց է տվել, որ «արտաքսման այս հրամանները տրվել են ներքին գործերի հայտնի նախարարի [Թալեաթ փաշայի] կողմից և պաշտոնապես փոխանցվել գավառներին [նահանգապետերին]»:
1918 թվականի դեկտեմբերի 9-ին արդարադատության նախարար Հայդար Մոլլան Օսմանյան Սենատում ասաց, որ հայերի դեմ հանցագործությունները կատարվել են պետական պաշտոնյաների, քաղաքական գործիչների և հասարակ թուրքերի կողմից։
Կարևորն այն է, որ պատգամավորներից և ոչ մեկը, անկախ իր կուսակցական պատկանելությունից և ծագումից, չհերքեց հայերի տեղահանության և կոտորածների դեպքերը։
1918 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Օսմանյան կայսրության վերջին սուլթան Մեհմեդ Վահդետինը ցրեց Օսմանյան խորհրդարանը։ «Երբ 1920 թվականի հունվարի 12-ին խորհրդարանը վերջապես հավաքվեց նորընտիր պատգամավորներով, այնտեղ գերակշռում էին Անատոլիայում զարգացած դիմադրության շարժման կողմնակիցները՝ Մուսթաֆա Քեմալ փաշայի (հետագայում՝ Աթաթուրք) գլխավորությամբ», գրում է Աքթարը։
Թուրքական ռազմական դատարանները 1919-20 թվականներին հեռակա դատեցին և մահապատժի դատապարտեցին հայկական կոտորածների պատվիրատուներին՝ երիտթուրքերի ղեկավարներ Էնվերին, Ջեմալին և Թալեաթին, որոնք փախել էին երկրից։
Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա կուրիեր» թերթի հրատարակիչ
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
