Իրանի և Ադրբեջանի առճակատումը, նույնիսկ ամենաաննշան, կփոխի իրավիճակը ոչ միայն Անդրկովկասում: Դա ևս մի բավական խճճված հակամարտություն կառաջացնի Մերձավոր Արևելքում՝ ներգրավելով տարաշրջանային և համաշխարհային տերությունների շահերը: Կարող է կրկնվել նաև ուկրաինական սցենարը:

ԱՄՆ Կոնգրեսի միջազգային հարաբերությունների կոմիտեներում, լսումների ժամանակ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը հանդես եկավ անակնկալ հայտարարությամբ: Նրա խոսքով՝ «Ադրբեջանը պաշտպանության կարիք ունի, քանի որ երկար ձգվող սահման ունի Իրանի հետ»: Բլինքենը կոչ արեց չեղյալ հայտարարել «Ազատության աջակցության մասին» օրենքի 907-րդ փոփոխությունը, որով արգելվում է Վաշինգտոնի անմիջական օգնությունը Ադրբեջանին: Բացի այդ, ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի  վարչակազմը 700 հազար դոլար է պահանջել միջազգային զորավարժություններում ադրբեջանական բանակի մասնակցությանն օժանդակելու համար: Բաքուն պաշտոնապես Վաշինգտոնի դաշնակիցը չէ, իսկ Միացյալ Նահանգներն էլ պաշտոնապես այդ անդրկովկասյան հանրապետությանը պաշտպանելու պարտավորություն չի ստանձնել: Բացի այդ, Ադրբեջանը ՆԱՏՕ-ի անդամ դառնալու թեկնածու չէ: Հետևաբար ամերիկացիների՝ Ադրբեջանին օգնություն ցույց տալու դրդապատճառները որոշ վերլուծության կարիք ունեն:

Ըստ Բլինքենի՝ Անդրկովկասում կարող է աշխարհաքաղաքական երկճյուղավորման նոր կետ առաջանալ, և դա կապված է Բաքվի ու Թեհրանի հետ, որոնց հարաբերությունները երբեք հարթ չեն եղել: Երկար տարիներ շատ իրադարձություններ տարածաշրջանում տեղի են ունեցել Իրան-Ադրբեջան-Հայաստան եռանկյունու ձևաչափով: Սակայն Իրանը (ինչպես և ԱՄՆ-ն, բայց ի տարբերություն Ռուսաստանի) լարվածությունն Անդրկովկասում չի համարել սոսկ «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային խնդիր»:

Միջուկային ծրագրի պատճառով Արևմուտքի հետ դաժան դիմակայության պայմաններում Թեհրանը տեսել և զգացել է համակարգային բնույթի խնդիրները՝ հանգուցված պատմական անցյալին: Առավել ևս, որ Վաշինգտոնը հրապարակային  հայտարարել է Իրանի ներսում էթնիկական գործոնի միջոցով իրավիճակը պայթեցնելու հնարավորությունների մասին, մատնանշել է Ադրբեջանի տարածքը որպես հարավային հարևանի դեմ գործողությունների պլացդարմ օգտագործելու հնարավորությունը:

Թե՛ ադրբեջանական, թե՛ արևմտյան մամուլում սկսել են հոդվածներ հայտնվել Ադրբեջանի Հանրապետության հետ Իրանական (կամ Հարավային) Ադրբեջանը միավորելու «իրավաչափության» մասին: Բուն Իրանում գտնվել են անձինք, որոնք պաշտպանում են այդ գաղափարը:

Սակայն Թեհրանում և Բաքվում իշխող վերնախավերն այդ գործընթացի առաջնահերթությունների հարցում տարակարծություններ են ունեցել և ունեն: Իսկ Իրանում էթնիկական ազգայնականության բորբոքումը, որին մասնակցում է նաև արտաքին գործոնը՝ այսպես կոչված երրորդ ուժը, ունակ է անկայունացնելու քաղաքական իրավիճակը ոչ միայն Ադրբեջանում և Իրանում, այլև տարածաշրջանի մյուս երկրներում:

Բաքվի համար հաղթական երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմից հետո Անդրկովկասում սկսվեցին լուրջ տեղաշարժեր:

Աշխարհաքաղաքական բնույթի մտավախություններ առաջին հերթին ծագեցին Թեհրանում: Լեռնային Ղարաբաղի հարավում Ջեբրայիլի, Ֆիզուլիի և Զանգելանի վերադարձով Ադրբեջանի հսկողության տակ առաջացավ Արաքս գետով 132 կմ ձգվող սահմանային գոտի Իրանի հետ: Ընդ որում, լարվածություն առաջացավ՝ կապված  2020 թ. նոյեմբերի 9-ի հրադադարի համաձայնության կետերից մեկի մեկնաբանության հետ, որը վերաբերում է Ադրբեջանի և Նախիջևանի կապին զանգեզուրյան միջանցքով:

Իրանում անհանգստություն և մտահոգություն է հարուցում այն հանգամանքը, որ այդ միջանցքը կարող է անցնել իրանա-հայկական սահմանի մոտով՝ Հայաստանի Սյունիքի մարզի հարավում՝ Մեղրի քաղաքի շրջանում: Իսկ երբ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը 2021 թ. ապրիլի 21-ին Հանրային հեռուստատեսության եթերում հայտարարեց, որ «զանգեզուրյան միջանցքի ստեղծումը լիովին համապատասխանում է մեր ազգային, պատմական և ապագայի շահերին» և «մենք կյանքի կկոչենք զանգեզուրյան միջանցքը ուզում է դա Հայաստանը, թե ոչ, եթե ցանկանա, ավելի հեշտ կլուծենք, եթե չի ցանկանա, կլուծենք ուժով», Թեհրանում սկսեցին լրջորեն խորհել Հայաստանի և Ադրբեջանի նոր պատերազմի հավանականության մասին:

Իրանի կողմից հետևեցին պատասխան գործողություններ, որոնք դուրս էին երկու երկրների սահմանային վեճի շրջանակներից: 30 տարվա մեջ առաջին անգամ Ադրբեջանի հետ սահմանում սկսեցին իրանական բանակի և Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի (ԻՀՊԿ) ստորաբաժանումներ շարժվել: Երևանին էլ, իր հերթին, հաջողվեց Բաքվին ներքաշել երկու երկրների խաղաղության պայմանագրի պատրաստման արևմտյան բանակցային հարթակներ և «ստիպել» Արևմուտքին զբաղվել Անդրկովկասով: Ընդ որում, պատահական չէր, որ բեմում սկսեց ավելի հնչեղ առաջադրվել «ադրբեջանական հարցը», որի լուծումն ավելի ու ավելի ջանասիրաբար սկսեց ներգրավվել Վաշինգտոնի, Բրյուսելի և Անկարայի ամենատարբեր համադրություններում:

Երկրորդ տեղաշարժը կապված էր Ուկրաինայում հատուկ ռազմական գործողության մեկնարկի հետ, երբ Արևմուտքը խզեց Ռուսաստանի հետ լոգիստիկ շղթաները, Եվրամիության ճանապարհներով բեռնափոխադրումների սահմանափակումներ մտցրեց, ռուսական դրոշով նավերի համար փակեց նավահանգիստները և իր օդային տարածությունը:

Մոսկվայի համար ռազմավարական նշանակություն  ստացավ «Հյուսիս-Հարավ» տրանսպորտային միջանցքը, որը ձգվում է  Պետերբուրգից Մումբայի Ադրբեջանով և Իրանով: Ի հայտ եկավ Մոսկվա-Պեկին-Թեհրան դաշինքը:

Բայց գլխավորն այն է, որ Իրանը Ռուսաստանի ու Չինաստանի հետ կապերի բուռն զարգացման հետ, ի հեճուկս անդրբեջանցի վերլուծաբանների ենթադրություններին, սկսեց արագ փոխել Պարսից ծոցում հարաբերությունները ավանդական հակառակորդների՝ Սաուդյան Արաբիայի և Միացյալ Արաբական էմիրությունների հետ: Նրանք այլևս չեն ծառայում որպես հակաիրանական գործողությունների պլացդարմ ԱՄՆ-ի գլխավորած «հավաքական» Արևմուտքի համար:

Ահա ինչու ԱՄՆ-ն սկսեց մեծ ուշադրությամբ վերաբերվել Բաքվին՝ բացահայտ խաղալով Թեհրանի հետ նրա հարաբերությունների լարվածության վրա, ինչ-որ կերպ բորբոքելով նրանց միջև «անսպասելիորեն» ծագած գաղափարական և քարոզչական պատերազմը և խրախուսելով ադրբեջանական իրրենդենտիզմն Իրանում:  

Այդ իրադարձությունները սկսեցին համապատասխանել Ադրբեջանի և Հայաստանի հարաբերությունների կոնյունկտուրային «Հյուսիս-Հարավ» նախագծի շրջանակներում, որում երկու երկրները պետք է «թույլ օղակ» դառնան: Ընդ որում, ինչպես նշում է ամերիկյան Eurasianet պարբերականը, «ամենաբարդ իրավիճակում հայտնվում է Բաքուն՝ պայմանավորված օբյեկտիվորեն գոյություն ունեցող պատմական, աշխարհագրական և աշխարհաքաղաքական պայմաններով»:

Ակնհայտ է, որ  Իրանի և Ադրբեջանի միջև ռազմական գործողությունների ծավալման դեպքում կփլուզվի համագործակցությունն այնպիսի համատեղ նախագծերում, ինչպիսին է «Հյուսիս-Հարավը», ինչպես նաև բազմակողմ համագործակցության այլ ուղղություններում:

Իրանի և Ադրբեջանի առճակատումը, նույնիսկ ամենաաննշան, կփոխի իրավիճակը ոչ միայն Անդրկովկասում: Դա ևս մի բավական խճճված հակամարտություն կառաջացնի Մերձավոր Արևելքում՝ ներգրավելով տարաշրջանային և համաշխարհային տերությունների շահերը: Կարող է կրկնվել նաև ուկրաինական սցենարը:

Եթե ​​ճգնաժամը սրվի, նույնիսկ չեզոք խաղացողների համար, որոնք շահագրգռված են հնարավորինս արագ և արդյունավետ կարգավորել իրավիճակը, դժվար կլինի առաջարկել պատշաճ լուծում, որը բավարարի բոլոր կողմերին:

Այդ կապակցությամբ Մոսկվան հույս ունի, որ մոտ ժամանակներս կհաջողվի կազմակերպել եռակողմ ձևաչափով Ռուսաստան-Իրան-Ադրբեջան հանդիպում: Այդ մասին ճեպազրույցում հայտարարել է ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան. «Հուսով ենք, որ մոտ հեռանկարում կհաջողվի կոնսենսուս ձեռք բերել եռակողմ հանդիպման օրակարգի և ժամկետների հարցում, և մենք մեր կողմից պատրաստ ենք նպաստել դրան»:

Մոտ օրերս սպասվում է նաև Իրանի ԱԳՆ ղեկավար Հոսեյն Ամիր Աբդոլլահիանի այցը Մոսկվա: Նոր աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների ռազմավարական մասշտաբը և վեկտորն Անդրկովկասում դեռ նոր է ձևավորվում:

Ստանիսլավ Տարասով

Աղբյուրը՝ ИА REGNUM