Հերթական 10 օրն անցկացրի գեղեցիկ Հայաստանում: Գնացի նաև Սյունիք, ուր տեսանելի են սեպտեմբերյան մեկօրյա պատերազմի հետևանքները, տեսա բանակայինների նոր գերեզմանները, երկար զրուցեցի թե՛ տեղի բնակիչների, թե՛ տարբեր փորձագետների հետ:

Հայաստանի կենսափորձը (գոյատևում թշնամիների շրջապատում շղթայական ռազմական պարտությունների ու բախումների իրավիճակում՝ առանց տեսանելի ապագայում ռևանշի որևէ հնարավորության) ցույց է տալիս, որ ավանդական դասագրքային պատկերացումը, թե ռազմական աղետներն ինքնին քաղաքական փոխակերպումների ճանապարհ են բացում, սխալ է (ինչպես և դասագրքային պատկերացումների մեծ մասը):

Փաշինյանի ռեժիմը միաժամանակ և՛ սիրված չէ, հիասթափություն պատճառող, և՛ ամուր է՝ չունենալով այլընտրանք: 2018 թվականի «հայկական հույսերից» ոչինչ չի մնացել: Բայց հիասթափությունն այնքան մասշտաբային ու խորն է դարձել, որ վարչակարգը շատ ավելի ամուր ու հուսալի է պահում, քան որևէ այլ բան:

Ես դա այսպես կձևակերպեի. «Քաղաքական կայունություն դրամատիկ պարտության միջոցով»:

1. Հիասթափությունն այնպիսի մասշտաբի է, որ վերածվում է հաշտվողականության: Շատ կարևոր է, որ տենչալի ապագայի պատկերացումների անկումը տեղի է ունեցել բոլոր չափումներով: 2018 թվականի աշխարհից և մինչ 2018 թվականի աշխարհից Հայաստանում բացարձակապես ոչինչ չի մնացել: Անգամ ավերակներից: «Այն, ինչ ուզում էինք, այն, ինչ երազում էինք, ինչ հույսեր ունեինք, այլևս երբեք չի լինի: Գոնե դրան չենք էլ մոտենա»: Ի՞նչ իմաստ ունի որևէ բան փոխել, եթե փոփոխությունները, բացի ցավից ու հիասթափությունից, ոչինչ չեն բերի:

2. Քաղաքական հետևանքների բացակայությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ այլընտրանքներն ակնհայտորեն ավելի վատն են:

Փաշինյանին ու նրա շրջապատին  բացահայտ չեն սիրում: Բայց կարծես հանդարտորեն չեն սիրում, թե ինչ: Այդպես չեն սիրում իշխանությանը եվրոպական երկրներում: «Դե հա, խաբեցին, մյուս կողմից՝ մենք ենք հիմարը, որ հույս էինք պահում»: Բայց այն, թե ինչքան չեն սիրում «հներին», Փաշինյանի վարչակարգի պահպանման լավագույն երաշխիքն է: Դա բիբլիական մասշտաբի ատելություն է այն ուժերի նկատմամբ, որոնք «գողացել» են Հայաստանի անցյալը, ներկան ու ապագան: Իմ գնահատականով՝ քանի դեռ «Ռոբն» ու «Սերժը» ինչ-որ կերպ առկա կլինեն Հայաստանի օրակարգում, Փաշինյանը կմնա ամենաշահեկան՝ «բոլոր չաիքներից լավագույնի» դրության մեջ:

3. Այլընտրանքի ի հայտ գալու ակնկալիքի բացակայությունը (հույսի չափումները):

Հիասթափության ու վիրավորանքի խորությունը, այդ թվում և սեփական անձից (ինքներս հավատացինք և ինքներս մեզ խաբեցինք) թույլ չի տալիս, որ նոր հույս ծագի: Հավանաբար այդ «նոր հույսի» վրա էր հույս դրել Ռուբեն Վարդանյանը, բայց այդ խաղաթուղթը չգործեց, և խաղալու շանսերը չլինելու չափ չնչին են: Նա ոչ միայն հույսեր, անգամ շոշափելի հետաքրքրություն կամ նվազագույն վստահություն չի առաջացնում:  Արձանագրվում են միայն անհաջող քայլերը, ներկայացվելու հեղհեղուկ  տրամաբանությունը, «հանրային կերպարի» ստեղծման խափանումները: «Նույնիսկ չի էլ փորձում» գնահատական և լավագույն դեպքում «դե սկսիր, պատմիր, թե ինչպես են տիեզերանավերն ակոսում Մեծ թատրոնի հեռաստանները» կարգի վերաբերմունք:

4. Լավ ելքի հավատի բացակայություն՝ պայմանավորված կարծես իրավիճակի «սթափ» ըմբռնմամբ՝ հենված երեք կետերի վրա.

- Հայաստանը դաշնակիցներ չունի:

Ռուսաստանը չարդարացրեց որևէ ակնկալիք (ընդ որում, ինչպես նշում են սրամիտները, «Դատելով Երևանում ռուսների թվաքանակից, նա ի վիճակի չէ արդարացնելու անգամ սեփական քաղաքացիների սպասումները»): Արևմուտքը զգալիորեն ավելի շահագրգռված է Ադրբեջանի հետ համագործակցությամբ և իրականում չի օգնի: ՀԱՊԿ-ն ծիծաղելի կառույց է, որի միակ դերը Փաշինյանին վիրավորելն ու նվաստացնելն է: Իրանը մտահոգված է սեփական խնդիրներով (ընդ որում Իրանը, ի տարբերություն Ռուսաստանի և ԵՄ-ի, ավելի մեծ համակրանք է առաջացնում):

- 30 տարի իզուր անցավ:

Դա զարմանալիորեն բոլորի շատ խաղաղ, անհույզ արձանագրումն է փաստորեն, բոլորի, որոնց հետ շփվել եմ: Ընդ որում, նույնիսկ մայիսին, երբ Հայաստանում էի վերջին անգամ, այդ թեզը վեճեր էր հարուցում, առարկություն, ցասում, զգացմունքներ: Հիմա՝ ոչ: Կարծում եմ՝ պատճառը «մեկօրյա պատերազմի» հետտրավմատիկ համախտանիշն է: Ամեն ինչ իզուր էր: Ապագայի հույս ունենալու համար ոչ մի հիմք չկա, տունը, պարզվեց, առհասարակ առանց հիմքի է կառուցվել, ուստի

- դրական ելք չի կարող լինել, կարող են լինել «բացասականի» բազմաթիվ տարբեր կրկնություններ:

Բայց հենց այդ վստահությունն էլ, թե խաղն ընդհանուր առմամբ ավարտված է, առանձնապես հույսեր չկան (ասենք՝ ոչ առանձնապես էլ) զարմանալիորեն ծնում է

5. «Ստոիկների լավատեսությունը», երբ ամենայն վատն իրականում տեղի է ունեցել կամ տեղի կունենա անկախ հասարակ մարդկանց կարծիքներից ու ջանքերից: («Սեպտեմբերին երեք օրում մեր գլխին ավելի քան 100 անգամ անօդաչուներ հայտնվեցին, մենք հաշվել ենք: Մեզ կարող էին սպանել հարյուր անգամ, բայց չսպանեցին: Այս անգամ»,- Սյունիքում սպայի հետ զրույցից:) Շտկել տեղի ունեցողը կամ անխուսափելին որևէ տարբերակով հնարավոր չէ: Ուստի պետք է պարզապես ապրել: Այդ «պարզապես կյանքի» հետևանքները մեծաթիվ են: Եվ ես տեսա պարզապես կյանքն ամենուրեք՝ Տաթևից մինչև Երևանի Հյուսիսային պողոտան: Այդ պարզապես կյանքում շատ է հերոսականն ու մեծ հարգանք ներշնչողը: Հատկապես հենց այն Սյունիքի բնակիչների նկատմամբ:

Քաղաքական իմաստով դա բացառիկ կայունություն է ապահովում վարչակարգի համար: Միջին տարբերակով՝ պարզապես գոյատևում, լավ տարբերակով՝  գոնե դեպի լավը, իրավիճակի կայունացման  ինչ-ինչ փոփոխությունների քարտ բլանշ, վատ տարբերակով՝ հետագա ապակայունացում: Ոչ ոք նույնիսկ ծպտուն չի հանում  թե՛ առաջին թե՛ երկրորդ, թե՛ երրորդ դեպքում: Ընդ որում, եթե կուզեք,  հատկապես դեպի լավը փոփոխությունները (հույսի վերականգնումը) ավելի շուտ վարչակարգի համար անորոշության (խոցելիության) հեռանկար է բացում:

Մնում է ցանկանալ իմ հայ բարեկամներին ու զրուցակիցներին ուժ, քաջություն և այնուամենայնիվ հույսի նորոգում: Հայաստանին շնորհ անող մոսկովյան շրջապատին՝ մի փոքր այնտեղի իրավիճակի ըմբռնում ( ի դեպ, Զատուլինի և Սիմոնյանի մուտքի արգելման սկանդալում հարցեր է առաջացնում Հայաստանի հայերի շրջանում միայն Զատուլինը՝ «նա առարկայական վաստակներ ունի», Սիմոնյանի դեպքում հարցեր չկան):

Իսկ ահա մեր արտագաղթողներին, որոնք անվերջ դատողություններ են անում ռազմական պարտության անհրաժեշտության մասին հանուն քաղաքական փոխակերպման, ուզում եմ ասել, որ համենայն դեպս ամեն ինչ շատ ավելի բարդ է:

Գլեբ Կուզնեցով

Հ.Գ. Արտատպելով սույն ֆեյսբուքյան գրառումը՝ Լազարյան ակումբը մեկնաբանություն է հավելել՝ հաստատելով հեղինակի այն միտքը, թե տարածված կարծիքը, ըստ որի՝ պարտությունը պատերազմում հանգեցնում է երկիրը պարտության տարած իշխանության հեռացման, ավանդական դասագրքային պատկերացում է, ինչը հերքվում է այսօրվա Հայաստանի օրինակով: Լազարյան ակումբն էլ իր հերթին օրինակ է բերել ռուս-ճապոնական պատերազմը. «Պարտությունը կար: Հեղափոխությունը նույնպես: Բայց ցարը մնաց և նույնիսկ հասցրեց երկիրը տանել համաշխարհային պատերազմի: Մեր ժամանակներում հետխորհրդային տարածությունում երկիր կա, որը ապացուցում է՝ պարտադիր չէ, որ ռազմական պարտությունը հանգեցնի ղեկավարության փոփոխության»: Բայց երկուսն էլ, բացի ցարական Ռուսաստանի ու այսօրվա Հայաստանի օրինակներից, ուրիշ օրինակ չեն հիշում՝ փաստորեն փորձելով բացառություններով  ժխտել օրինաչափությունը: Դասագրքային պատկերացում է նաև այն, որ բացառությունները միայն և միայն հաստատում են օրինաչափությունը: Թե՞ դա էլ «ավանդական դասագրքային պատկերացում» է, որը պետք է մոռանալ: