Վահե Լորենց

Հայոց բանակը հազարամյակներ ի վեր հայոց ինքնության պահապանն է եղել: Անգամ պետականության բացակայության ժամանակներում հայկական առանձին զինված ստորաբաժանումներ միշտ զսպաշապիկի դեր են կատարել օտարի համար` կատարելով հայոց ինքնության պահապանի դերը: Հայ ռազմիկն իր պինդ բազկով բազմիցս աչքի է ընկել անգամ հայրենիքից հեռու` Եգիպտոսում, Բյուզանդիայում, Եվրոպայում, հեռավոր Հնդկաստանում:

Հայության համար ամենապատասխանատու, ամենավճռորոշ պահին` 1918 թ., երբ մեր գլխին կախված էր ոչնչացման սպառնալիքը,  մեր ռազմիկն իր հուժկու հարվածով կարողացավ հավաստել հայի ապրելու և արարելու իրավունքը:

Հայաստանի առաջին Հանրապետության բանակը ձևավորվեց Կովկասում գործող Հայկական կորպուսի և հայ կամավորական խմբերի հիման վրա: Հայկական կորպուսը կազմավորվել էր ռուսական կայսերական իշխանությունների նախաձեռնությամբ` կազմակերպելու համար թուրքական ճակատում հայ կամավորների մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին: Կորպուսի հրամանատարն անվանի գեներալ Թովմաս Նազարբեկովն էր:

Կորպուսում երկու հրաձգային դիվիզիաներ կային, հեծելազորային, հրետանային, հետևակային բրիգադներ, մասնագիտացած այլ ստորաբաժանումներ: Սարդարապատում հենց Հայկական կորպուսը թուրքերին հասցրեց վճռական հարվածը և արևելահայությանը փրկեց ցեղասպանությունից:

Պետք է նշել, որ դա բաց դաշտում առաջին հայ-թուրքական ճակատամարտն էր, որ պսակվեց հայերի փառավոր հաղթանակով: Սարդարապատում հայկական կողմից մարտնչում էր մոտ 12000 զինվոր, իսկ Ապարանի ճակատում Դրոյի հրամանատարության տակ 8000 սվին կար, որի կեսը Հայկական կորպուսի զինվորներն էին, մնացածը` աշխարհազորայիններ:

Սակայն Բաթումի պայմանագրից հետո Թուրքիայի պարտադրանքով Հայաստանը կարող էր ունենալ ընդամենը մեկ դիվիզիա: Դիվիզիայի հրամանատար նշանակվեց Սարդարապատի հերոսամարտի հրամանատար, գեներալ Մովսես Սիլիկյանը: Իսկ Հայաստանի զինվորական նախարարն էր Հովհաննես Հախվերդյանը:

Հետագայում  դրա հիման վրա էլ ձևավորվեց Հայաստանի Հանրապետության բանակը: 1918 թ. ամռանը բանակում հաշվառված էր 17000 զինվորական, որոնցից 900-ը` սպա: Պետականության ամրապնդման և առկա մարտահրավերներին դիմակայելու պայմաններում հայկական բանակի թվաքանակն աճեց. 1919 թ. արդեն բանակում հաշվառված էր 30000, իսկ հանրապետության կործանման ժամանակ` 1920 թ. աշնանը` 40000 մարտիկ:

ՀՀ բանակի ձևավորման գործում մեծ դեր ունեցան ռուսական կայսերական բանակի նախկին սպաները, առանձին հայ ֆիդայիներ: Մասնավորապես, հայոց բանակում ծառայում էին ավելի քան 20 նախկին ռուսական բանակի գեներալներ և տասնյակ բարձրաստիճան այլ սպաներ:

Հայոց բանակի սպառազինությունն այդ տարիներին թույլ էր և հիմնականում կատարվում էր ռուսական բանակի թողած զենք-զինամթերքի հաշվին, ինչպես նաև արտասահմանում բնակվող մեր հայրենակիցների նվիրատվությունների հաշվին: Օրինակ` բուլղարական բանակում ծառայած, առաջին հայազգի օդաչուն համարվող Արթուր Ռիլսկին 1920 թ. Ֆրանսիայում երկու օդանավ գնեց և ուղարկեց Հայաստան: Հայոց բանակն ուներ ավիաջոկատ և փոքրիկ տորմիղ Սևանա լճում: 1920 թ. բանակին որոշ սպառազինություն և հանդերձանք մատակարարեց դաշնակից Անգլիան:

Բանակի ներքին կանոնադրական հարցերը նույնպես կազմակերպվում էին ռուսական կայսերական բանակի կանոնադրության հիման վրա: Կոչումներն ու աստիճանակարգը ևս ներմուծված էին ռուսական բանակից: Հայոց բանակի հրամանատարությունը, բնականաբար, դրանք բարեփոխելու միջոցներ ձեռնարկեց, սակայն հասկանալի պատճառներով չհասցրեց իրականացնել: Կարճ ժամանակամիջոցում, այնուամենայնիվ, զինվորական նախարարությունը մեծ աշխատանք իրականացրեց: Առաջնային պետք է համարել «Զինապարտության մասին» օրենքը, որի համաձայն` հայկական բանակում ծառայության ժամկետ սահմանվեց 18 տարին, որից երեք տարին` գործող բանակում, մնացած մասը` պահեստազորում: Բանակում ծառայության անցնելու ժամկետ էր սահմանված 18 տարեկանը: Ուսանողներին տրված էր տարկետման հնարավորություն, սակայն ծառայելը բոլորի համար պարտադիր էր:

Հայաստանի արական բնակչության 16-43 տարեկան անձինք համարվում էին զինապարտ:

Այնուհանդերձ, հայկական բանակում բազում խնդիրներ կային: Ամենալուրջ խնդիրը դասալքությունն էր, որ պայմանավորված էր ժամանակի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական իրավիճակով: 1920 թ. տվյալներով հայկական բանակում ծառայությունից  խուսափողների թիվը հասնում էր 18000-ի: Սրանում պակաս մեղավոր չեն նաև ներքին և արտաքին քայքայիչ ուժերը` ի դեմս բոլշևիկյան կուսակցության, որ ներքին  աշխատանքներ էր տանում բանակը կազմալուծելու և ռուս-թուրքական սև ծրագրերն ի կատար ածելու համար:

Կառավարությունը ծայրահեղ միջոցների դիմեց` դասալքությունը բանակում կանխելու համար: Անգամ սահմանվեց պատժի առավելագույն չափը` գնդակահարություն: Պատիժը տարածվում էր ոչ միայն բուն դասալիքների, այլև նրանց թաքցնողների վրա: Այս ծայրահեղ միջոցը փաստում է, թե որքան արդիական էր դասալքության խնդիրը հայկական բանակում:

Հայաստանում պակաս արդիական չէր նաև ապօրինի զենքի շրջանառության և մաուզերիզմի խնդիրը: Նոր խաղաղված երկրում կային զինված խմբավորումներ, որոնք խանգարում էին մարդկանց անդորրը, անգամ զբաղվում էին թալանով ու ավազակությամբ: Մաուզերիզմը իսկական չարիք էր դարձել երկրի համար: Դժվարությունն այն էր, որ ապօրինի զենք-զինամթերքը հիմնականում կենտրոնացած էր նախկին կամավորների, ֆիդայիների ձեռքում: Կառավարության որոշմամբ` Դրոն մաուզերիզմի դեմ մեծ պայքար սկսեց: Պետք է նշել, որ Դրոյի պայքարի մեթոդները խիստ էին, բայց և արդյունավետ: Դրոյին հաջողվեց կարճ ժամանակամիջոցում վերջ տալ մաուզերիզմին:

Չնայած առկա խնդիրներին` բանակը հիմնականում կատարեց իր խնդիրները: 1918 թ. դեկտեմբերին, երբ վրացական բանակը գրավեց Լոռին, Դրոն հայոց բանակով կարճ ժամանակում ոչ միայն ազատագրեց Լոռին, այլև արշավանք ձեռնարկեց Թիֆլիսի վրա, որը կասեցվեց միայն դաշնակիցների միջամտությամբ: Հայաստանը մշտապես առճակատման  մեջ էր Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ: 1919 թ. հայկական բանակը մտավ Կարսի մարզ և այն կցեց Հայաստանի Հանրապետությանը:

1920 թ. մայիսին բոլշևիկյան զինված ապստամբությունը նույնպես արագությամբ ճնշվեց հայկական զինուժի կողմից:

1920 թ. սեպտեմբերին Թուրքիան պատերազմ հայտարարեց Հայաստանի Հանրապետությանը: Թուրքական զորքերը գրավեցին Կարսի մարզը, Սուրմալուն, Ալեքսանդրապոլը: Հայկական բանակն անկազմակերպ կռիվներով նահանջեց: Պետք է նշել, որ հայոց բանակի այս պարտության մեջ շատ են օբյեկտիվ պատճառները: Նախ` քեմալական Թուրքիան լավ սպառազինված էր, բացի այդ, Հայաստանը, Թուրքիայից բացի, պատերազմական դրության մեջ էր նաև Ադրբեջանի և Խորհրդային Ռուսաստանի հետ, և երեք ճակատով, բնականաբար, չէր կարող դիմակայել ճնշմանը: Պակաս կարևոր չէր նաև հայ բոլշևիկների ազգադավ, քայքայիչ գործունեությունը բանակում, առհասարակ Հայաստանի Հանրապետությունում: