Աղվես, գլուխ լվա, խոսալա, նստալա, խոսքկապ, ձեռք ուզել, կարմիր խնձոր, դարձ, քառասունք, խնամականչ, մախմուռահան. բառեր, որոնք առաջին հայացքից գուցե անհասկանալի են, գուցե չունեն ոչ մի եզրագիծ, բայց պարզվում է բոլորն էլ կապված են ամուսնության, պսակի արարողության հետ:
Նախկինում յոթ օր ու գիշեր ձգվող հարսանիքներն այսօր անում են մեկ օրում, շատ ավանդույթներ նորաձևության մրցակցությանը չդիմանալով մոռացության են մատնվել, շատերը ձևափոխվել են, կորցրել են բուն իմաստը: Դրանք այսօր հիմնականում պահպանվում են գյուղերում: Սակայն նկատենք, որ ամեն շրջան ավանդույթին տվել է նոր ձև, փոփոխել է անվանումը, բայց ուշադիր ուսումնասիրելիս կնկատենք, որ բովանդակային առումով դրանք գրեթե նույնն են մնացել:
Հայերը միշտ մեծ նշանակություն են տվել նոր ընտանիքի ստեղծմանը, այդ պատճառով էլ բազմաթիվ նախահարսանեկան ու հարսանեկան ավանդույթներ են հորինել ու հետևել դրանց: Մենք պատմելու ենք հարսանեկան ավանդույթների մասին, որոնք դեռ կենդանի են, և որոնց դեռ հետևում են ավանդապահ ընտանիքներում:
Խոսքկապ
Նախկինում տղա-աղջիկ հարաբերությունները սկսվում էին միայն խոսքկապից հետո: Տղան կամ տղայի ընտանիքը ընտրում էր «հարմար» ընտանիքի աղջիկ: Ընտրությունից հետո տղայի հարազատները մի քանի հոգով, հաճախ առանց տղայի, գնում էին աղջկա տուն, որպեսզի խնդրեին աղջկա ձեռքը: Խոսքկապի տղայի հարազատները սովորաբար գնացել են երեկոյան, որպեսզի մերժում ստանալու դեպքում խուսափեն խայտառակությունից։ Աղջկա ընտանիքը՝ որպես կանոն, առաջին խնամախոսության ժամանակ չի տվել համաձայնություն՝ ինչ-որ վայելուչ պատրվակ բերելով։ Այլապես կարող էր թվալ, որ աղջկանից ուզում են շուտ ազատվել։ Այնպես որ, նույնիսկ ամենանախանձելի փեսացուները պետք է մի քանի անգամ փորձեին բախտը: Վերջապես ստանալով ընտանիքի համաձայնությունը՝ կողմերը պայմանավորվել են նշանադրության, հարսանիքի օրվա և հանդիսության այլ մանրամասների մասին։
Այսօր տղան ու աղջիկը կարող են շատ երկար շփվել հենց իրենց ցանկությամբ ու համաձայնությամբ, իսկ ձեռք խնդրելու և խոսքկապի ավանդույթները սահմանափակվում են նշանադրությունից առաջ ծնողների ծանոթությամբ:
Բայց գյուղերում դեռ կան ընտանիքներ, որտեղ աղջիկը կարող է տղայի կողքին ներկայանալ հասարակությանը, միայն երբ աղջկա հայրը կտա իր համաձայնությունը և կկատարվի խոսքկապի արարողությունը, իսկ այն այսօր կատարվում է հետևյալ ձևով. տղայի ծնողներն իրենց հետ աղջկա տուն են տանում քաղցրավենիք և կոնյակ, եթե աղջիկն ու աղջկա ընտանիքը դրական պատասխան են տալիս, ապա տղայի հարազատները բացում են քաղցրավենիքն ու կոնյակը, աղջկա ընտանիքն էլ իր հերթին է քաղցրավենիք ու կոնյակ բացում, երկու տարբեր շշերից կոնյակները խառնում են իրար ու խոսք են կապում՝ արդեն ծրագրելով հետագա արարողությունները:
Նախկինում ոչ թե կոնյակն էին իրար խառնում, այլ արյունները, տղայի ու աղջկա հայրերը իրենց արյունը միացնում էին ու դառնում խնամիներ: Կոնյակ խմելու արարողությունն այսօր հաճախ կատարվում է նշանադրության ժամանակ, կարելի է ասել երկու արարողություն՝ խոսքկապն ու նշանադրությունը միաձուլել են: Խոսքկապը հայտնի է նաև հարսնախոսություն, նշանախոսություն, նշանտուք, խոսքառում անվանումներով:
Խոսալա
Ավանդապահ շատ ընտանիքներում նշանադրությանը հաջորդում է մեկ այլ արարողություն, որին հաճախ տալիս են խոսալա անվանումը: Գյուղերում այն հայտնի է նաև որպես հավ ուտելու արարողություն: Աղջկա մայրը նշանադրության հաջորդ օրը հավ է եփում, փեսան իր մի քանի ընկերների հետ այցելում է հարսի տուն հավ ուտելու: Նրանք իրենց հետ հարսին նվերներ են բերում, իսկ հարսի ընտանիքը նվերներ է պատրաստում տղայի և նրա ընկերների համար:
Հարսանիք
Նախկինում ուրախությունը սկսվել է հարսանիքի նախօրեին։ Գյուղերում բոլոր ազգականները հավաքվել են հարսնացուի տանը, թխել են տոնական հաց ու գաթա։ Ամբողջ գործընթացը ուղեկցվել է ուրախ երգերով։
Կարևոր էր, որ պատրաստմանը մասնակցեին բացառապես ամուսնացած ու երջանիկ կանայք. նրանց երջանկությունը պետք է փոխանցվեր հարսնացուին։
Լավաշին հատուկ ուշադրություն է դարձվել, քանի որ այն խորհրդանշել է պտղաբերություն։ Հարսանիքի օրը ապագա սկեսուրը, դիմավորելով նորապսակներին, նրանց ուսերին լավաշ է փռել` մաղթելով պտղաբերություն: Նորապսակներին տան շեմին գդալով մեղր են հյուրասիրել, որ նրանց կյանքը մեղրի նման քաղցր լինի։
Թեև այսօր հարսանիքից մեկ օր առաջ հաց չեն թխում, բայց պահպանվել է ուսերին լավաշ գցելու ու մեղր հյուրասիրելու արարողությունը: Շատ ընտանիքներում սկեսուրը հարսին ու փեսային փոքրիկ կուժ է տալիս, որի մեջ ցորեն և քաղցրավենիք է լցված լինում, նորապսակները կուժը կոտրում են տան շեմին, որպեսի առատություն լինի:
Հանդերձանքը
Օրվա հերոսները՝ հարսն ու փեսան, թե այսօր, թե նախկինում փորձել են անթերի տեսք ունենալ:
Նախկինում նորապսակների զգեստները պետք է կարված լինեին լավագույն կտորներից, իսկ զարդերը լինեին ոսկյա կամ արծաթյա՝ կախված ընտանիքի սոցիալական կարգավիճակից։
Նախկինում հայ հարսնացուները ոչ թե սպիտակ, այլ կարմիր զգեստ են կրել: Կնոջ զգեստի կարմիր գույնը խորհրդանշել է կրակ, կիրք։ իսկ ահա փեսացուն թանկարժեք կոստյումի փոխարեն կանաչ կտորից կարված հագուստ է հագել: Տղամարդու հագուստի կանաչ գույնը խորհրդանշել է պտղաբերություն։ Հարսանեկան զգեստը լրացվել է գոտիով և գոգնոցով՝ ամուսնացած կնոջ հագուստի ատրիբուտներով։
Հնում հարսանիքները ուղեկցվել են տարբեր հարսանեկան խաղերով: Այսօր դրանցից պահպանվել է փրկագնի ավանդույթը. հարսնացուի եղբայրը թրով փակում է տան դուռը, և քանի դեռ քավորը չի վճարել հարսնացուի «փրկագինը», թույլ չի տալիս, որ փեսայի հարազատները դուրս գան հարսի տանից: Բայց հարսանիքի ժամանակ միայն հարսի եղբայրը չէ, որ թուր ունի: Փեսայի եղբայրը կամ ազաբը ևս թուր է ունենում ձեռքում պահած, որի վրա քաղցրավենիքներ են շարում, իսկ ծայրին խնձոր են դնում: Հարսանիքի մասնակիցները օրվա ընթացքում փորձում են գողանալ ազաբի թուրը, իսկ վերջինս ամեն գնով աշխատում է դա թույլ չտալ: Ազաբի թուրը խորհրդով ու տեսքով նման է կենաց ծառին:
Նախկին սովորությունների համաձայն՝ այսօր էլ հարսի մայրը փեսայի կին հարազատներին բաժանում է գաթաներ, որպեսզի նրանք հարսի տանից քաղցրով հեռանան:
Հարսանիքների ժամանակ նախկինում «աղվես» է եղել: Փեսայի հարազատներից ընտրել են ամենախորամանակ ու ճարպիկ երիտասարդի, ով պետք է հարսանիքի թափորից շուտ հասներ հարսի տուն ու խաբար տաներ, որ փեսայի հարազատները հասնում են, որպես շնորհակալություն՝ հարսի մայրը «աղվեսին» հավ էր տալիս: Որոշ գյուղերում դեռ պահպանվել է այս սովորությունը:
Ըստ հնուց եկած սովորության՝ այսօր շատ ընտանիքներում փեսայի մայրը հարսի տուն չի գնում, չի մասնակցում հայրական տնից հարսին բերելու արարողությանը՝ այդպիսով իրեն բարձր պահելով ու հարսին իր տան շեմին դիմավորելով: Իսկ ահա հարսի մայրը չի գնում փեսայի տուն, գուցե այդպես «պատասխանելով» փեսայի մորը:
Նստալա
Նախկինում սովորություն է եղել, որ հարսանիքի ժամանակ հարսն այնքան է կանգնած մնում, մինչև սկեսուրից որևէ նվեր ստանա, դրանից հետո միայն նստում է իր տեղում: Նվերը, որը եղել է հագուստի կամ զարդի տեսքով, ստացել է նստալա անվանումը: Այսօր չնայած հարսները երկար կանգնած չեն մնում, բայց իրենց նստալան ստանում են սկեսուրից՝ ոսկյա զարդի տեսքով:
Կարմիր խնձոր
Հնում հարսանիքի հաջորդ օրը տան առջև փռել են սավան՝ ի նշան աղջկա անմեղության ապացույցի։ Որպես շնորհակալություն՝ աղջկա մորը նվեր են տվել, իսկ հայրական տուն ուղարկել են կարմիր խնձորներ։ Իսկ ինչու՞ խնձորներ: Քանի որ խնձորը կնոջ, կնոջ մաքրության խորհրդանիշ է եղել:
Կարմիր խնձոր անվանումը ստացած ավանդույթն այսօր էլ պահպանվում է, չնայած դրան դեմ արտահայտվողները գնալով ավելանում են: Հարսանիքի հաջորդ օրը փեսայի մայրը իր մի քանի ամուսնացած կին ազգականների հետ մրգով ու նվերներով լի զամբյուղ է ուղարկում հարսի տուն՝ որպես շնորհակալություն աղջկա անմեղության: Հարսի մայրն էլ հյուրասիրություն է կազմակերպում, որին ներկա են լինում բացառապես ամուսնացած կանայք:
Գլուխլվա
Ըստ ավանդության աղջկա մայրն իրավունք ունի դստերն այցելել հարսանիքից հետո 7-րդ օրը, երբ «գլուխլվայի» ծեսն է եղել։ Այդ օրն էլ աղջկա ընտանիքը բերել է օժիտը։
Իսկ ծեսը կոչվել է գլուխլվա, քանի որ այդ օրը հարսը ենթարկվել է փորձության։ Աղջկան տարել են բաղնիք, նրան լողացրել է ամուսնու տոհմի ամենատարեց կինը։ Վերջինս կարող էր եռացրած կամ շատ սառը ջուր լցնել հարսի գլխին։ Աղջիկը պետք է դիմանար այդ փորձությանը՝ ոչ մի ծպտուն չհանելով, այլապես նրան կարող էին վատ դաստիարակված համարել։ Այսօր այս ծեսը հայտնի է նաև խնամականչ անունով, երբ հարսի հարազատներին՝ խնամիներին առաջին անգամ հրավիրում են փեսայի տուն:
Դարձ
Միայն հարսանիքից 40 օր անց է հարսն իրավունք ստացել գնալ հայրական տուն և մի քանի օր անցկացնել այնտեղ: Աղջկա հայրական տուն գալը անվանել են դարձ: Դարձից հետո մայրը նվերներով աղջկան ճանապարհել է ամուսնու տուն: Դարձն այսօր էլ արդիական է գյուղերում:
