«Մինչև մենք չփոխվենք, մինչև հայը չհարգի հային, մինչև մեր հույսը մենք չլինենք ու չինքնակազմակերպվենք, մինչև իրոք պետություն ունենալու ցանկություն չունենանք, թեկուզ բոլոր գերտերությունները մեզ սատարեն, ոչինչ չի փոխվի»,- «Անկախի» հետ զրույցում ասում է 42-ամյա Մետաքսե Ավետիսյանը՝ խոսելով հզոր հայկական պետություն ունենալու և Արցախը վերաազատագրելու ապագայի հույսերի մասին:
«Մինչև հիմա չեմ կարողանում հարմարվել այն մտքի հետ, որ երբեք չեմ գնա Արցախ: Ներքուստ հավատում եմ ու համոզված եմ, որ տեսնելու եմ իմ Արցախը, բայց իրականությունը նման նախադրյալներ չի հուշում: Ամենաշատը վախենում եմ, որ Արցախի կարոտով կմնամ, ինչպես սփյուռքահայերը՝ Արևմտյան Հայաստանի»,- ասում է նա:
Մետաքսեն պատմում է՝ նախկինում, երբ Հայոց ցեղասպանության դրվագների մասին էր կարդում, միշտ զարմանում էր, թե ինչպես է բազմահազարանոց ամբոխը հլու-հնազանդ կոտորածի ճանապարհով անցել ու չի փորձել պայքարել, փրկվել: Բայց Արցախի հայաթափման դժոխքը տեսնելով՝ այլևս ոչ մի բանի վրա չի զարմանում, ավելին, հասկանում է 1915-ի անցուդարձը:
Մետաքսե Ավետիսյանը ծնվել ու ապրել է Ստեփանակերտում: Մասնագիտությամբ իրավաբան է: 13 տարի աշխատել է Արցախի Կադաստրում՝ շարքային աշխատակցից հասնելով մինչև տարածքային ստորաբաժանման ղեկավարի պաշտոնը: 9 տարի էլ եղել է ԱՀ Կառավարության աշխատակազմի Պետական գույքի կառավարման վարչության Պետական գույքի հաշվառման և կառավարման բաժնի պետը:
«22 տարի աշխատել եմ պետական համակարգում: Փորձել եմ լինել օրինակելի և օրինապահ, գիտելիքներս փոխանցել համակարգի իմ աշխատակիցներին: Միշտ փորձել եմ կարողություններս ու ներուժս ծառայեցնել մեր պետականության հզորացմանը, բայց, ցավոք, չստացվեց»,- ասում է նա:
Մետաքսեն վստահեցնում է՝ իր ողջ գիտակից կյանքում երբևէ չի մտածել Արցախից բացի այլ վայրում ապրելու մասին: Անգամ բլոկադայի ծանր օրերին իր ապագան միայն Արցախի հետ էր կապում. «Սեպտեմբերի 19-ից 4 օր առաջ սալոն էի գնացել, այնտեղ ասացի՝ հավատում եմ, որ Արցախից դուրս չեմ գալու: Բայց հետո ստիպված եղա լքել իմ տունն ու հայրենիքը: Խոսքս ինձ համար արժեզրկվել է»:
Նրա ամուսինը ծնունդով Երևանից է: Բայց նրանք երբևէ Երևանում ապրելու միտք չեն ունեցել: «Ամուսինս արտերկրում է կրթություն ստացել, քրեագետ-փորձագետ է մասնագիտությամբ: 10 տարի Ռուսաստանում է աշխատել, հետո որոշել, որ պետք է հայրենիք վերադառնա և ապրի հենց Արցախում: 2016-ից բնակություն է հաստատել Արցախում և որպես կամավորական առաջնագիծ գնացել: Ամուսնացել ենք 2016-ի ապրիլի 18-ին»,- ասում է Մետաքսեն՝ հավելելով, որ ամուսիններով իրենց ձեռքերով քարը քարի վրա դնելով 2 տարում իրենց համար փոքրիկ տուն էին կառուցել՝ ապագայի համար ծրագրելով այն վերածել երկհարկանի առանձնատան:
«Բլոկադան վեր հանեց մարդկանց և լավ, և վատ կողմերը»
Խոսելով 2020-ի պատերազմի սպասելիության մասին, Մետաքսեն ասում է. «Պատերազմը միշտ էլ սպասելի էր. 90-ականներին հայրս, լինելով ճարտարապետ-նկարիչ, զենքը ձեռքին պայքարել է, եղել է հրամանատար: Իր ջոկատով ծննդյանս օրը Տիգրանակերտն են ազատագրել: Եղբայրս, որ այն ժամանակ 21 տարեկան էր, էլի մասնակցում էր ազատագրական պատերազմին և զոհվեց 92-ին: Մենք գիտեինք, որ պատերազմի վտանգը կա, բայց հավատում էինք, որ հաղթանակած դուրս կգանք: Անգամ 2020-ի պատերազմից հետո մտածում էի, որ դա մեզ դաս էր, որ 30 տարի մեր ունեցածը չգնահատեցինք ու չպահեցինք, բայց ոտքի կկանգնենք ու հետ կբերենք կորցրածը: Չէի սպասում, որ այսպես պետք է լիներ»:
44-օրյա պատերազմի ժամանակ նա մինչև հոկտեմբերի 30-ը Արցախում էր մնացել՝ համոզված լինելով, որ սահմանին մարտնչող զինվորի թիկունքում պետք է մարդ լինի: «Հոկտեմբերի 30-ին 4 կանանցով ու մեր տարեց ազգականի հետ մեծ դժվարությամբ դուրս ենք եկել Արցախից»,- հիշում է նա՝ հավելելով, որ նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրից հետո մեկ ամիս շոկային վիճակում էր, չէր հավատում տեղի ունեցածին, չէր կարողանում համակերպվել մտքի հետ, որ թշնամին ոտք է դրել Արցախ:
«Դեկտեմբերի 1-ին հետ գնացինք: Գնալն այլընտրանք չուներ: Այո, վախ կար, քանի որ Ստեփանակերտը գրեթե շրջափակված էր: Բայց այդ իրավիճակին էլ հարմարվեցինք: Մտածում էինք, որ շուտով Շուշին, Հադրութը, Քաշաթաղն ու Շահումյանը հետ կբերենք: Եվ մինչև սեպտեմբերի 19-ի գիշերը գեթ մեկ վայրկյան չեմ մտածել հեռանալու մասին»,- ասում է նա:
Խոսելով պարտության պատճառների մասին՝ Մետաքսեն ասում է, որ պարտության ուղին սկսվեց 1994-ից հետո: «Մենք սկսեցինք պարտվել 94-ից հետո, երբ նորմալ պետություն չկառուցեցինք, սկսեցինք թալանել մեր պետությունն ու վատնել ռեսուրսները: Ինձ էլ եմ մեղավոր համարում, որ բավարար պայքար չեմ մղել,- ասում է նա:- 44-օրյայի ժամանակ ահավոր քաոս էր ստեղծված, մեր բոլոր տղամարդիկ՝ եղբայրս, հայրս, ամուսինս, փեսաս, բոլորը սահմանին էին: Այն դիրքերում, որտեղ մարդիկ «թքել են» ամեն ինչի վրա ու մինչև վերջ պայքարել, թշնամին առաջ գալ չի կարողացել: Բայց այն դիրքերում, որտեղ քաոս է տիրել, անգամ տեղեր են եղել, որ հրամանատարները թողել են զինվորներին ու փախել, այդ տեղերում պաշտպանությունը ձախողվել է: Չեմ կասկածում, որ եթե ինքնակազմակերպվելու խնդիր դրված լիներ, թշնամին ոչ մի թիզ առաջ չէր գա: Այն տեղերը, որոնք չպետք է գրավեին, այնքան զավեշտալի ձևով են գրավել: Օրինակ՝ Շուշիում ինքներս մեզ խփել ենք: Երևի այդ ամենը հատուկ է արված եղել»:
Մետաքսեի համոզմամբ՝ այնքան ենք հեռացել Աստծո պատվիրաններից, այնքան ենք փողի գերի դարձել, որ պատժվեցինք:
«Բլոկադան վեր հանեց մարդկանց և լավ, և վատ կողմերը: Մարդիկ կային, որ իրենց վերջին ունեցածով մյուսների հետ էին կիսվում: Մարդիկ պատրաստ էին, որ իրենց երեխաները սոված մնան, բայց ադրբեջանական ալյուրը չմտնի Արցախ: Բայց դրա կողքին կային մարդիկ, որոնք ռուսների միջոցով ամեն ինչով ապահովված էին, մարդիկ, որոնք կարող էին փռնից հարսանիքի համար տանել հարյուրավոր մարդկանց օրվա հացը,- ասում է Մետաքսեն:- Անգամ այդ պարագայում միասնականություն չկար: Մի երեխան սոված էր դպրոց գնում, մյուսի ծնողը ռուսների միջոցով անգամ Կինդեր էր գնում: Նման փոքր բաներից է ամեն ինչ սկսվում: Մենք պետության գիտակցություն այդպես էլ չունեցանք, 90-ականներից հետո պետություն ասվածը նրա համար էր, որ թալանենք: Շատ մարդիկ կան, որ նվիրված աշխատել են, բայց և աչք են փակել ուրիշների արարքների վրա, եթե անձնապես կոմֆորտ վիճակ է եղել»:
Մետաքսեն նշում է՝ արցախից տեղահանված մարդիկ այժմ գիտակցում են, որ հերթական անգամ հայրենիք կորցնելու վտանգի առաջ ենք: Բայց պայքարելու ուժ և հավատ այլևս չունեն: «Մեր մեջ կոտրվել է հավատը առ մարդ, չես հավատում, որ որևէ մեկն իրոք հանուն հայրենիքի է պայքարում, սերուցքն ու կեղտն այլևս չենք կարողանում տարբերել,- ասում է նա:- Շարքային քաղաքացին իր և իր երեխայի օրվա ապրուստն ապահովելու խնդրի առաջ է, և այլևս այլ հարցերի մասին մտածել չի կարող: Դա հատուկ է արված»:
«Մարդիկ մինչև արյան վերջին կաթիլը պահեցին սահմանը»
Հիշելով հայրենազրկումը՝ Մետաքսեն պատմում է, որ ընտանիքով սնունդ էին պահեստավորում՝ պատրաստվելով տևական բլոկադայի:
«Մտածում էինք, որ ռուսը մեր հաշվին է մնում այնտեղ, չի ուզենա տարածաշրջանից դուրս գալ, մեր գործոնն էր իրենց այնտեղ պահում, և մինչև վերջին օրը համոզված էինք, որ մենք կաշխատենք, ռուսներն էլ մեր մեջքը կպահեն: Բայց ամսի 19-ին տեսանք, որ այդպես չէ,- ասում է նա:- Մեր գյուղը՝ Սարուշենը, 12 զոհ տվեց: Մարդիկ մինչև արյան վերջին կաթիլը պահեցին սահմանը, որ գյուղացիները կարողանան անտառով փախչել: Մարդիկ կռվում էին՝ գիտակցելով, որ դա վերջն է, հետևում հարազատներն են, փախչելու տեղ էլ չկար: Անասելի պայքար ու հերոսություն են ցուցաբերել»:
Վերհիշելով սեպտեմբերի 19-ի սարսափները՝ Մետաքսեն պատմում է. «Նկուղում էինք, մի բուժքույր եկավ: Կապ չկար, բերնեբերան էր ինֆորմացիան փոխանցվում: Բոլորը նրա «գլխին լցվեցին» մի նորություն իմանալու համար, ոչ մեկ չգիտեր, թե ինչ է կատարվում: Բուժքույրն ասաց՝ ամեն մեկդ մի ձեռք շոր հավաքեք, գիշերը կարող է տարհանում լինել: Առաջին անգամ այդ ժամանակ հասկացա, որ ստիպված եմ լինելու թողնել իմ տունն ու հայրենիքը: Մենք ամսի 28-ին ենք դուրս եկել: Ահավոր էր: Հրաժեշտ չեմ տվել: 39 ժամ ճանապարհ ենք անցել: Սանտիմետրերով, կիսաքնած առաջ գնալուց ճանապարհն անվերջություն էր թվում, իրականության զգացողությունը կորցրել էի: Վախենում էինք, որ տղամարդկանց կարող են բռնել: Տարբեր լուրեր էին շրջանառվում, որ կարող է մի խմբին բաց թողնեն, հետո չթողնեն, կատաստրոֆիկ վիճակ էր, պայթյունը, վտանգի զգացողությունը… մտքումս միայն Հակարին անցնելն էր, դա դարձել էր գերնպատակ»:
Հայրենազրկումից հետո Մետաքսեն որոշ ժամանակ արգելափակել է կապի բոլոր միջոցները, խուսափել որևէ կերպ լուրերին ու անցուդարձին տեղեկանալուց: Հրաժարվել է նաև պետական համակարգում աշխատելու առաջարկից. Ասում է՝ նույն կարծրացած համակարգն է, քանի դեռ համակարգային փոփոխություններ տեղի չեն ունեցել, ինքն այնտեղ անելիք չունի: Ծանր իրավիճակում մտքերի սթափությունը պահպանելու համար սկսել է ձեռագործ աշխատանքով զբաղվել: «Ձեռագործությունը պատերազմի հետ է կապված, 90-ականներին 10-11 տարեկան դպրոցական էի, սարուշենում էինք, զոհերով էինք հասկանում, որ պատերազմ է:Տատիկիս և մայրիկիս հետ հելյունով, շյուղերով գործում էինք, որ սթրեսին դիմանանք: Պատերազմը վերջացավ, դա մոռացության տրվեց: Հաջորդ անգամ ձեռագործությամբ սկսեցի զբաղվել 2020-ի պատերազմին: Հիմա էլ եմ գործում»:,- ասում է նա՝ հավելելով, որ առայժմ սեփական բրենդը ստեղծելու մտադրություն չունի, իր աշխատանքները վաճառում է քրոջ էջի՝ Նախշ Ձեռագործի միջոցով:
«Դա ինձ դա օգնում է իրականությունից կտրվել, նաև քույրիկիս եմ օգնում»,- ասում է Մետաքսեն՝ հավելելով, որ առկա անորոշության պայմաններում ապագայի մասին մտածել չի կարող: Նա համոզված է՝ հայության փրկությունը միասնական ազգային գաղափարախոսություն ունենալու մեջ է: Բայց մեծագույն հարցն է, թե ինչպես հասնել դրան: «Վախենում եմ, որ հայի ոգին այս հարյուրամյակում չկարողանա գլուխ բարձրացնել ու հաղթի հայի տականքը: Առաջ լավատես էի, հիմա այդ վախը մեծ է»,- ասում է նա:
