Ծննդեան 90-Ամեակ Մուշեղ Գալշոյեանի.(ԻԴ)
...Զարթի'ր Լաօ
Կարմրել են ծաղիկ ու սեզ Քո արեան տաք շողքից
Պարկել ես դու ֆիտայու պէս Հրացանը կողքիդ...
Վահագն Դաւթեան
Երեւան, Բաղրամեան Փող. Հոկմ.1980
Սիրելի ընթերցող՝
Համաձայն մեր ընկերական աւանդութեան այդ օր եւս հաւաքուած էինք Վարուժան Խտշեանի բնակարանը ըմբոշխնելու համար անձնող Շաբաթուայ մեր որսորդական արշաւի արդիւնքը: Ունէինք գանատահայ գաղափարակից հիւրեր: Լեւոն եւ Սիմոն Հասրճեան եղբայրները, Գալուստ Պապեան ու Սոսի եւ Սօնա Յովհաննիսեան երկու տիկիններ: Բացի Վարուժան խտշեանէն, Մարտիկ Պոյաճեանէն ու Ժան Ֆարրայէն ներկայ էին նաեւ Սոս Սարգսեանը, Մուշեղ Գալշոյեանն ու այդ օրերու ընկերուհիս՝ դերասանուհի՝ Յասմիկ Տէր Կարապետեանը: Զրոյցը կ'ընթանար Գանատահայութեան, գրականութեան եւ ապա՝ մի զարմանաք եթէ ըսեմ, որսորդութեան ու զէնքի կարեւորութեան շուրջ: Սոսը փորձեց եզրակացնել.
-- Որսորդը պատրաստ զինուոր է....
Իսկ Մուշեղը տեղեկացուց.
-- Ես նոր հրացան եմ առել, ոչ թէ նրա համար որ որսորդութիւնը շատ եմ սիրում, այլ նրա համար որ կրակել սովորեմ: Իւրաքանչիւր Հայ տղամարդ պէտք է որ իր զէնքը ունենայ...ու կրակել իմանայ:
Իբրեւ համաձայնութեան նշան ու գնահատանք Մուշեղի խօսքին, գանատահայ տղաքը սկսան «Զարթի'ր Լաօ» երգը երգել...: Կարծես թէ Մուշեղը այդ երգին կը սպասէր, շտկուեցաւ՝ սիկարեթը մարեց ու խանդաւարուած՝ ինքն ալ միացաւ խմբերգին: Ապա երգի աւարտին բաժակը բարձրացնելով, ըսաւ.
-- Ուրախ եմ որ, մինչեւ իսկ Գանատայում էլ են երգում «Զարթի'ր Լաօ մռնիմ քեզի»: Ես եմ յայտնաբերել ու տարածել այս երգը...: Աղջըկերք, տղերք, ուրախ եմ նաեւ նրա համար, որ այսօր ես եւ Սոսը ժամադրուել էինք «մեթրոյի» մօտ: Մեթրօ կառուցելն էլ քաչութիւն է: Եկեք խմենք Հայ Բազկի Ուժի կենացը, որ կռուի ժամանակ այն օգդագործի թշնամու դէմ իսկ խաղաղ ժամանակ էլ հայրենիքը շենացնի:
Սոսը իր հերթին խանդագարուելով առաջարկեց.
--Մուշեղ ջան՝ ուրեմն հենց վաղը գնում ենք որսի, Քանի հրացան ունես արդեն, դու էլ կը գաս մեզ հետ ...Եղեգնաձոր:
Մուշեղը բացատրեց որ ինք արդեն իսկ խօսք տուած է ընկերներուն, որպէս զի երթան Կաթնաղբիւրի մօտերքը հրացանը փորձելու..., միաժամանակ խոստացաւ որ միւս Կիրակի կը միանայ մեզ Սեւանի հանդիպակաց կողմը, Գեղամայ լեռներուն վրայ...վայրի աղաւնի եւ Կաքաւ որսալու:
Յաջորդ օրը մենք՝Վարուժան խտշեանը, Պողոս Գասապեանը, Մարտիկ Պոյաճեանը, ինչպէս նաեւ՝ Սոս Սարգսեանն ու Ռազմիկ Դաւոյեանը մեկնեցանք Եղեգնաձոր: Միւս օրը երեկոյան վերադաձանք ու որոշեցինք որ Չորեքշաբթի գիշեր դարձեալ հաւաքուինք Վարուժանի մօտ, աւելի շատ հիւրերով որովհետեւ առատ որս բերած էինք մեր հետ: Այդ օր ներկայ պիտի ըլլային. Գեղանակարիչներ՝ Յակոբ Յակոբեանն ու Արտասէս Յունանեանը, գրողներ՝ Մուշեղ Գալշոյիանն ու Ռազմիկ Դաւոյեանը, դերասաններ՝ Լեւոն Թուխիկեանն ու Գուժ Մանուկեանը, դերասանուհիներ՝ Թամար Յովհաննըսեանն ու Յասմիկ Տէր կարապետեանը, երաժիշտներ Գէւորգ Յունանեանն ու Ռուբէն Հախվերտեանը, եւայլն: Ի դէպ Գէւորգը միշտ չութակով կու գար, երբ հայրը՝ Արտաշէսը երգեր ինք կը նուագագցէր անոր: Իսկ Ռուբիկը թէեւ այն ատէն ճանաչուած չէր իբրեւ երգիչ (մասնագիտութեամբ բեմադրիչ էր), սակայն կիթարով կու գար ու տեղւոյն վրայ երգեր կը հօրիներ ու կ'երգեր: Եթէ յաջորդող օրերուն իրմէ խնդրէինք նոյն երգը անգամ մը եւս երգէր, չէր յիշեր....: Այնպէս որ այդ չարաբաստիկ Չորեքշաբթին նախապատրաստուած էինք լաւ «քէֆ» ընելու: Ես պարտականութիւն ունէի քանի մը հոգիի յիշեցնելու, որոնց շարքին նաեւ Սոսին եւ Մուշեղին: Երբ Սոսին զանգեցի ընկալուչը իր ուստրը՝ Անուշիկը վերցուց եւ ըսաւ.
-- Հայրս Թալինում է, Մուշեղի մօտ...
Զարմացած ըսի.
-- Բայց Անուշիկ՝ այսօր մեր մօտ պիտի գային, ի՞նչ գործ ունեն Թալինում...
Անուշիկը իմ զարմանքիս վրայ աւելի զարմացած ըսաւ.
--Լուր չունե՞ս, Մուշեղը արկածի հետեւանքով վիրաւորուել է... այժմ հիվանդանուցում է...գտնվում...
Ես... լռեցի, Անուշիկը շարունակեց.
--Որսորդական հրացանով ինքն իրեն է խփել... Կիրակի օր...
Անմիջապէս շտապեցի մեր հաւաքավայրը՝ Բաղրամեանի վրայ... ներս մտայ ընկերներս՝ Վարուժը երկու ձեռքով խմիչքի պարապ բաժակը կը տրորէր, Պողոսը շրթունքները կը կրծոտէր ու բռունցքը սեղմած՝ հայեացքը սեւերած էր պատուհանէն դուրս... : Մարտիկն ու Ժանոն մռայլ հայացքով իրարու նայեցան, Ժանոն հարցուց.
--Լուր ունի՞...
Առանց պատասախանի սպասելու ըսի.
--Այո' լուր ունիմ:
--Ո'չ լուր չունիս, շեշտեց Մարտիկը, Անուշիկը նոր հերաձայնեց եւ ամէն բան չէ ըսած քեզի...
... Առաստաղը սկսաւ պտտիլ ու կարծես թէ փուլ պիտի գար... ակամայ անկողնին նստայ... պողոսը ջուր բերաւ... լռութիւնը երկար տեւեց ու պահը խիստ ճնշից դարձաւ...Ի վերջոյ ուժերս հաւաքեցի ու ըսի.
-- Չէ՞ք կարծեր որ հարակաւոր է Կաթնաղբիւր մեկնիլ.
Պօղոսը ընդմիջեց.
--Արդեն անիմաստ է... հոս պիտի բերեն:
Ամէն ինչ անսպասելի էր ու ահաւոր... Վարուժը հայացքով օղին ցոյց տուաւ... Պողոսը շիշը երկարեց Վարուժին իսկ Մարտիկն ու Ժանոն խոհանոց մտան սուրճ պատրաստելու...: Կացութիւնը այնքան լարուած էր ու ճնշից, որ կարծէք թէ օղին անհրաժեշտ կը թուէր ըլլալ... այդ պահուն: Մինջ մենք իրարու երես կը նայէինք... շուարած... յանկարծ Յուննանեանն ու Գէւորգը ուրախ-զուարթ ներս մտան ջութակի հետ միասին...երբ ուզեցին իմանալ մեր ամպամած հայեացքներուն պատճարը, Մարտիկը ամենայն դաճանութեամբ ճշմարտութիւնը ըսաւ...: Արտաշէսը կարծես շանթահար եղաւ...:
Նոյն գիշերն իսկ հետեւեալ ձեւով տարածուեցաւ Մուշեղի մահուան գոյժը:
Կիրակի առաւոտ, երբ մենք մեկնած էինք արդեն Եղեքնաձոր, Մուշեղի ընկերները կանուխ առաւոտեան կուգան զինք որսի տանելու, սակայն ան կ'ըսէ.
--Վատ երազ եմ տեսել... եղբորս տունը վարւում էր...: Ուզում եմ Թալին գնալ նրա մօտ:
Կ'երթան Թալին ու կը տեսնեն որ եղբորը հետ ամէն ինչ բնական է ու հանգիստ: Խորոված կը պատրաստէն ու կ'ուրախանան...: Ճաշէն ետք գիւղէն դուրս կ'ելլէն ու հրացանը կը փորձելէ ետք, ծառի մը շուքին կը տեղաւորուին... հանգստանալու: Մուշեղը նստած քարի մը, հրացանը քովը կը դնէ ու սիկարեթ մը կը վարէ: Ծխելէ ետք երբ ոտքի պիտի ելլէ հրացանը կը վերցնէ խողովակը իր կողմը դարձուցած...: Պատահաբար չարաբաստիկ ճիւղ մը մտած կ'ըլլայ ձգանին առանքը ու քաշելու ատեն զէնքը կը պայթի ու բամփուշտին կապարները ամբողջութեամբ կը լեցուին ձախ կուրձքը...: Երկու օր Թալինի հիվանդանոցը մնալէ ետք, ներքին արիւնահոսութեան հետեւանքով կը մահանայ...: Սոսը երբ եկաւ ու պատմեց եղելութիւնը ինք եւս հաւատացած էր այս խորհրդաւոր ու անհեթեթ պատմութեան:
Յուղարկաւորութեան օրը Գրողներու Միութեան Տունն էինք: Մուշեղը ներսը հանգիստ կը ննջեր: Ինծի թուած թէ այդ պահում ամբողջ Հայ ժօղովուրդը հոն էր: Ի՞նչ մեղքս պահեմ, «քաչութիւնը» չունեցայ ներս մտնելու: Երբ դրան դիմաց շուարած կը մտածէի երթամ Կաթնաղբիւր թէ ոչ, յանկարծ դիմացէն Թամարը (Յովհաննիսեան) մօտեցաւ, խոնաւ ու միաժամանակ զայրալից աչքերով փաթուեցաւ ինծի ու ըսաւ.
--Մովսէս ջան՝ գնանք Կաթնաղբիւր ու մի լա՜ւ լացենք, Սիրտս լացել է ուզում:
--Բայց Թամար երեկ գիշեր ձեր տանը Հօրդ(Հրաչիա Յովհաննիսեանի), Յարութի(Մովսիսեան) եւ Յասմիկի(Տէր Կարապետեան) ներկայութեան ուզում էիր այստեղ գալ տխրելու... , իսկ հիմա պնդում ես որ Կաթնաղբիւր գնանք... լացելու համար:
--Այո' Մովսէս ջան, այո, տխրելը միշտ կայ ու կայ, սիրտս լացել է ուզում... գնանք...:
Գացինք... : Ինքնաշարժներու շարանին սկիզբն ու վերջը չէր երեւէր: Ճանապարհին իւրաքանչիւր գիւղի մօտ, խճուղիի երկայնքին շրջանի աշակերտներն ու ժողովուրդը ծաղիկներով կը դիմաւորէին Մուշեղին, աւելի եւս շեշտելու ու խորացնելու դէպքի ահաւորութիւնը: Երբ գիւղին մօտեցանք հեռուէն մեզ դիմաւորեց Մուշեղի ձայնը, որ գնահատականը կու տար Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների Կանչը» գիրքի ուր կ'եզրակացնէր.
«Պայթող աղբիւրի հռաշքը Հայ ֆիտայիներն էին»:
Շնորհիւ Թամարի «աներեսութեան» ու համարձակութեան, մենք զիրար գրկած բաւականին մօտիկ կանգնած էինք Մուշեղին:
Շռնդալից դամբանականներ խօսեցան կարգ մը գրողներ ու իր ընկերներէն ոմանք: Յատկանշական էին Վահագն Դաւթեանի արտասանած բանաստեղծութիւնն ու յատկապէս Սիլվա Կապուտիկեանի խիզախ ու գօտեպնդիչ խօսքը: Եթէ ուրիշներ Մուշեղի կողքին կը յիշէին նաեւ Սեւակն ու Մինասը, ապա Կապուտիկեանը չվարանեցաւ Մուշեղին դասելու Գէւորգ Չաւուշի, Հրայր Դժողքի, Մուրատի, Սերոբ Աղբիւրի, Փեթարա Մանուկի, Սպաղանաց Մակարի եւ այլոց շարքին: Երբ ցրուելու պահը մօտեցաւ ու առհաւետ պիտի բաժնուէինք Մուշեղէն, յանկարծ չդիմացայ ու բարձրաձայն սկսայ հեկեկալ...: Թամարը երկու ձեռքերով ցնցեց զիս ու առնակալած աչքերով ուղիղ աչքերուս նայելով ըսաւ.
--Դու Մուսալեռցի ես ու Դաշնակցական... քեզ չի սազում...: Ես կին եմ ինձ սազում է: Դու տղամարդ ես...ուշգի եկ ու ձենդ կտրի... ամօթ է... տես սասունցիք ո՞նց են ճանապարհում Մուշեղին...:
Ես սգաստութեան եկայ, աչքերս սրբեցի,... հարազատի նման գրկեցի Թամարին ու աւելցուցի:
-- Դու ճիշդ ես, մեր պապերը ասում էին. «Հերոսները թաց աչքերով չեն ճանապարհում...»
Հայ ֆիտայիներու հանդէպ սէր ու ակնածանք ունեցող իմ հաւատարիմ ընթեցող՝ Մուշեղին հողին յանձնեցինք Ֆիտայու նման՝ հրացանը կողքին:
* * *
Ամիսներ ետք երբ մենք նստած էինք Վարուժի մօտ... դարձեալ օղիի բաժակին շուրջ, առիթէն օգտուելով հարց տուի.
-- Սոս ջան՝ երբ հիւանդանոց գնացիր Մուշեղի վերքը տեսա՞ր
--Այո, ահաւոր էր...
-- Բա՞ց վիճակում թէ փակ.
-- Փակ, վիրակապը վրան, ամբողջութեամբ արիւնոտած: Չլինի՞ թէ դու էլ ես կասկածում... :
-- Սոս ջան՝ այստեղ մի անտրամաբանական հարց կայ, որ լուրջ կասկած է յարուցում դէպքի շուրջ:
--Ոշադիր լսում եմ...
--Նոյնիսկ եթէ Մուշեղը ձախ ձեռքով է վերցրել ու անխոհեմաբար դէպի իր կողմն է քաշել հրացանի փողը, ապա վերքը պէտք է որ լինէր կերասի հատիկի մը չափ փոքր.. ոչ աւել: Իսկ եթէ վերքը խնձորի մը չափ կամ աւել էր, ապա նշանակում է որ առնուազն երկու կամ երեք մեթր հերաւորութիւնից են կրակել իր վրայ:
-- Վերքը խնձորից էլ աւելի մեծ պիտի որ լինէր, բժիշկն էր ասում: Բայց իր ընկերները հաւատում էին որ եղածը արկած է... քո ասածով դա ծրագրուած սպաննութի՞ւն է... բնաւ պիտի չուզէի որ... դա այդպէս լինէր:
-- Այո, բնաւ ցանկալի չէ որ դա այդպէս լինէր, սակայն մենք բոլորս էլ որսորդներ ենք եւ ինչ որ չափով նաեւ՝ զէնքի մարդ: Այս հարցը արդեն իսկ քննարկել ենք ու եզրակացրել որ դէպքի ներկայացուած ձեւը համոզիչ չէ: Մեր ունեցած զէնքի փորձառութիւնը դա է թելադրում...:
--Դու համոզուա՞ծ ես որ եղածը ծրագրուած սպաննութիւն է.
--Ես համոզուած եմ որ մեզի ներկայացուած պատմութիւնը խիստ կասկածելի է ու անհեթեթ այնպէս ինչպէս Սեւակի կամ Մինասի մահերը: Գուցէ իր ընկերներից մէկն ու մէկը սխալմամբ մի քանի մեթրից կրակել է իր վրայ ու չեն ուզեցել բացայայտել... ճշմարտութիւնը:
-- Գուցէ... դա էլ է տարբերակ... բայց դժուար թէ... :
Իմ կասկածամիտ ընթերցող՝ արդար ըլլալու համար այն ատէն ես վստահ չէի որ ատիկա ծրագրուած սպաննութիւն է: Սակայն երբ տասնեակ տարիներ ետք (1991-ին) զրոյց ունեցայ, հայրենի յայտնի գեղանկարիչներէն՝ Էդիկ Բերդեանի հետ ու հարց տուի իր ուսուցիչներու մասին: Ան առաջին հերթին յիշեց Վանիկ Համբարձումեանին ու ըսաւ.
-- Հայրենասէր, խիզախ ու տաղանդաւոր, արուեստագէտ էր, նա ինձ շատ էր օգնում: Դեռեւս երիտասարդ տարիքին, 1965-ին նրան էլ սպաննեցին ճիշդ այնպէս ինչպէս Մուշեղ Գալշոյեանին:
-- Չեմ հասկանում
--Այո, նրա համար էլ ասացին որ ինքն իրան է խփել, որսի հրացանով եւ նոյն պատմութիւնն էին պատմում իր մասին: Իբրեւ թէ հրացանի խողովակից բռնած դէպի իրան է քաշել ու զէնքը պայթել է, բլթակի առանքը մտած շիւղի մը պատճառով: Եթէ Գալշոյեանը անփորձ էր, ապա Վանիկը արհեստավարժ որսորդ էր, այդպիսի անխոհեմութիւն չէր անի: Այն ատեն մենք կասկածում էինք ի հարկէ, սակայն երբ Գալշոյեանի պատմութիւնը լսեցի արդէն վստահ էի որ երկուսն էլ յօրինուած են: Երբ Գալշոյանի դէպքը պատահեց ես ասում էի «Մի հաւատացէք նրան էլ սպաննել են ճիշդ այնպէս ինչպէս Վանիկին», սակայն լսող չկար...:
Բերդեանի տուած վկայութենէն ետք, եզրակացութիւնը կը վստահիմ ձեր խելամիտ ու արդար դատողութեանը:
* * *
Իսկ հիմա իմ գրասէր ու բանիմաց ընթերցող՝ ինծի վերապահուած չէ Գալշոյեանի գրականութիւնը գնահատել, վերլուծել ու մեկնաբանել: Զայն արդէն իսկ արժեւորած են մեր ամենայայտնի գրականագետներն ու գրողները: ինչպէս. Վահէ Օշական, Համօ Սահեան, Ալ. Թոփչեան, Ն. Դմաքսեան (Վազգէն Էթիէմեզեան), Հրանդ Թամրազեան, Պերճ Զէյթունցեան, Յակոբ Կարապենց, Հէնրիկ Էդոյեան, Ալպերթ Կոստանեան եւ դեռեւս շատ-շատեր: Ես անոնցմէ աւելի լաւ պիտի չկրնայի ներկայացնել ու գնահատել իր գրական վաստակը, որ տակաւին իր մասնագիտական ուսումնասիրողներուն կը սպասէ... : Սակայն թերի պիտի մնար այս յուշագրութիւնը եթէ չներկայացնէի նաեւ իր «Հոգեհանգստեան Արարողութըւնը», որ կարծէք թէ իւրայատուկ խորհուրդ ու ոգեղէն իմաստ կը պարունակէ իր մէջ: Հակառակ անոր որ առիթով մը պատմած եմ այս դէպքը, սակայն իր շահեկանութեան համար չեմ վարանիր անգամ մը եւս հրատարակելու այն... որոշ յապաւումներով ու թեթեւ հպումներով:
Ծաղկաձոր, 1980, դեկտեմբեր
Այդ օր հայրենի ամենաբարձր կարգի մտաւորականութիւնը, հարիւր յիսունէ աւելի կարկառուն դէմքեր հաւաքուած էինք Մերկերեանի անուան Ծաղկաձորի հագստավայրը: Միակ սփիւռքահայը ես էի... իրենց մէջ: Կազմակերպութեամբ «Թարգմանչաց Տօներ» «կիսագաղտնի» միութեան, այդ տարիներուն, մշակութայինի անուան տակ, ազգային-քաղաքական բնոյթի ամենամեայ «հաւաքներ» տեղի կ'ունենային Ծաղկաձորի մէջ, որուն մասնակիցներէն էր նաև Մուշեղ Գալշոյեանը: Անոր «Խոհրդաւոր» մահուան ցաւը տակաւին խորն էր ու վէրքը բաց: Առաջարկուեցաւ կէս գիշերին, Կեչարիսի վանքը իջնել խմբովին, Մուշեղի հոգիին մոմ վառելու եւ հոգեհանգստեան պաշտօն կատարելու.. մանաւանդ որ այդ օր մեզ հետ էին նաեւ Էջմիածնէն երկու Հոգեւոր Հայրեր յատուկ Վազգէն Վեհափարի կողմէ ղրկուած: Իսկ ես նկատի առնելով իմ յուզուող ըլլալու «տկարութիւնս» կը տատամսէի միանալու խումբին: Սակայն Աննա Պետրոսեանը խրախուսեց զիս.
--Գիտեմ ընկերդ էր, դժուար է, սակայն վստահ եղիր որ կը թեթեւանաս:
Այո, Մուշեղի հետ մտերիմ ընկերներ էինք, որուն կը վստահէի ամէն ինչ: Թէ «Բագին» եւ թէ ազգային- յեղափոխական բնոյթի գրականութիւն կը տրամադրէի անոր, որոնց շարքին նաեւ՝ Սուրբ Գիրքը:
Ձմեռ էր: Կէս Գիշեր ու ցուրտ: Լուսինի լոյսի հովանու ներքոյ, կ'իջնէինք անխօս ու յամրաքայլ: Երբ հասանք, իրարու սպասեցինք ու միասնաբար մտանք եկեղեցի, որուն քանդուած գմբեթէն լուսինը լուսեղէն կալ մը ուրուագծած էր սալայատակին: Բնազդաբար կիսալուսնի ձեւով շրջանակ մը կազմեցինք, ուր առաջին շարքի վրայ կեցած էին Էջմիածնէն երկու հոգեւորականներ (որոնցմէ մէկը մերօրեայ Գարեգին Բ. Վեհափարն էր), իսկ անոնց կողքին Լուսինէ Զաքարեանն ու Կողակիցը՝ Խորէն Պալեանը:
Բաց գմբեթէն երեւացող երկինքը պայծառ էր: Աստղերը շողարձակ մոմերու նման կը դիմաւորէին ու կը մեծարէին լուսնեակին, որ երկինքէն կախուած կը հսկէր մեր վրայ...: Վարդապետները սկսան իրենց աղօթքը հնչեցնել, Կեչարիսի վանքը վերակենդանացաւ կարծէք ու մենք կտրուած միջավայրէն ու իրարմէ, տեղափոխուեցանք կախարդական ոլորտներ... : Երբ հոգեհանգստեան արարողութենը աւարտած կը թուէր ըլլալ ու քանի մը վայրկեան սառած լռութիւն տիրեց, յանկարծ աղաւնիներ սկսան խուճապահար թռիլ կիսափուլ տաճարի տարբեր անկիւններէն ու ծերպերէն, բարձրացան երկինք ու ստուարաթիւ երամ մը կազմելէ ու քանի մը անգամ մաղուելէ ետք մեր գլխավերեւը... անհետացան միջոցին մէջ: Շնորհիւ Խորէնի ու Լուսինէի պահը կը լիանար «Աւո՜ւն- Աւո՜ւն»ի «Խորհուրդ Խորին»ի ու «Սուրբ Սուրբ»ի միսթիկ երանգներով... : Ակամայ կը յիշեմ Մեծարենցին... ու « հոգիս քիչ քիչ կը թաղուի անուրջին մէջ այս չքնաղ...» : Այն տպաւորութիւնը ունէի որ Մուշեղը մեր հետ էր, մեր կողքին... հոն՝ ան ներկայ էր այդ պահուն...:
Իմ հաւատացեալ ընթերցող՝ այնքան ալ դիւրին չէ նկարագրել նմանօրինակ ոգեղէն վիճակ մը, ուր տեւողութիւնը կանգ կ'առնէ ու... յաւիտենականութեան զգացողութիւնը կը պարուրէ քեզ... :
Թէեւ կը կարծուէր թէ արարողութիւնը աւարտած է, սակայն ժողովուրդը հոն էր ու տեղէն շարժող չկար... ամէն մարդ ինչ որ բանի կը սպասէր կարծէք: Լուսինէն, անխօս քայլ մը առաջ անցաւ, ջերմեռանդ քրմուհիի մը հանգոյն ձեռքերը բազկատարած տարածեց դէպի լիալուսին ու սկսաւ«Լո՜յս... Արարի՜չ Լուսոյ...»... : Այս անգամ ան չէր երգեր եւ ոչ ալ կ'աղօթէր, այլ պարզապէս ուղղակիօրէն Աստուծոյ հետ զրոյցի բռնուած կը թուէր ըլլալ: Պահը աւելի եւս պրկուեցաւ ու նուիրագործուեցաւ կարծէք...: Երբ լուսինէն կ'աւարտէր իր լուսեղէն հնչիւնները, յանկարծ չէս գիտեր ուրկէ ( ինծի թուաց թէ ուղղակի խորանէն) սպիտակ աղաւնի մը թռաւ, քանի մը անգամ մեր գլխավերեւը պտոյտ կատարելէ ետք, ապա երկինք բարձրացաւ ու հոն՝ երկնակամարին վրայ եւս, քանի մը անգամ թեւածելէ ետք դիմեց՝ ուղիղ դէպի լուսնկան...: Ներկաներս ապշած էինք ու հիացած: Ի՞նչ գործ ունէր այդ սպիտակ աղաւնին արարողութեան ողջ ընթացքին...: Եթէ խօսքը պարզապէս փախուստի մասին էր, ապա ինչո՞ւ միւսներուն հետ չթռաւ:
Երբ դուրս ելանք վանքին բակը, ոմանք սկսան Սուրբ Հոգիի հետ համեմատել զայն, ուրիշներ Մուշեղ Գալշոյեանի հոգին կը խորհրդանշէ ըսին, իսկ ոմանք ալ գեղեցիկ զուգադիպութեան մը կը վերագրէին... :
Բոլոր պարագաներուն, ես խորապէս տպաւորուած ու զգացուած էի: Աննան մօտեցաւ ու թեւս մտնելով ըսաւ.
--Գո՞հ ես որ եկար...
--Ի հարկէ, իսկապէս թեթեւացած կը զգամ... իսկ Լուսինէի հմայքը ուրի՜շ էր այսօր:
-- Այո, Խորէնին ընկերակցութեամբ, երկուքն ալ տարբեր տրամադրութեան ու ոլորտներու մէջ էին...
--Եթէ միայն կղերականներուն վրայ մնար, պարզ՝ յաւուր պատշաճի արարողութիւն մը պիտի ըլլար... Մինչդեռ Մուշեղի «Տառ ու Բանին» համարժէք գեղարուեստական «Աղօթք» մը եղաւ, որուն հոգեմտաւոր «վայելքը» դժուար թէ անգամ մը եւս կրկնուի... :
Իմ Հաւատարիմ ընթերցող՝
Յաջորդ օրը նախաճաշի ընթացքին ու անկէ ետք խօսակցութեան նիւթը Մուշեղն էր, ներկաներէն իւրաքանչիւրը յուշ մը, դրուագ մը կը պատմէր կամ կարծիք մը կը յայտնէր իր մասին:Անոնք որոնք ներկայ չէին, նախ զղջացած կը թուէին ըլլալ եւ ապա կ'ուզէին իմանալ ամէ՜ն մանրամասնութիւն , յատկապէս Աղաւնիներուն վերաբերող բաժինները...:
Այո' Մուշեղը սիրուած ու գնահատուած էր ազգին կողմէ: Եւ այս մէկը պատահական չէր: Պատահական չէր, որովհետեւ ան կու գար իր ժողովուրդի արմատներէն ու կը բաշխուէր ազգային ու համամարդկային տարածքներու վրայ, իբրեւ արժանաւոր շառաւիղը իր Սասունցի պապերուն: Ան յաճախ կը կրկնէր «Նոյնիսկ եթէ խորհրդային կաշկանդումները գոյութիւն չունենային ,դարձեալ ես այսպէս պիտի գրէի» ու կ'աւելցնէր. «Հարկաւոր է նոյն կէտին կրակել, մինչեւ որ թիրախը ծակի կամ փշրուի»: Ան իր բացառիկ տաղանդով ու ամբողջական նուիրումով շարունակեց նոյն կէտին կրակել, սակայն մինչեւ որ «թիրախը փշրուէր» զինք հեռացուցին մեզմէ, «Նոյն կէտին կրակելու» պատգամը կտակելով մեզ՝ բոլորիս... :
Մուշեղ ջան՝
«Թարգմանչաց Տօներ»ու սերունդը շարունակեց կրակել նոյն կէտին, թիրախը փշրուեցաւ ու մենք անկախութիւն յայտարարեցինք: Սակայն այսօր այդ չարաբաստիկ «Թիրախները» այնքան շատ են ու բազմազան, որ մենք ազգովին փշրուելու վտանգին տակ ենք: Չկաս դուն, չկան նոյն կէտին կրակող ընկերներէդ շատ շատեր, սակայն կան պատգամներուդ յանձնառու եւ նոյն կէտին կրակող բազում հայորդիներ, որոնք ինչպէս որ Քրիստոսը մաքրագործեց իր Հօր Սրբազան Տաճարը, այնպէս ալ իրենք ուխտած են վնասազերծել մեր պապենական Հայրենիքը, եղինջներէն, տատասկներէն, մակաբոյծներէն ու մանաւա'նդ... առնէտներէն... :
Մովսէս Ծիրանի
(Այնճար, 2023, Օգոստոս)
