Վավերագրական կինոյի հեղինակավոր կինոփառատոնում, որ տեղի էր ունենում Ամստերդամում նոյեմբերի 8-19-ը, FIPRESCI Award մրցանակը, այնուհետև գլխավոր մրցանակը ստացավ Շողակաթ Վարդանյանի «1489» ֆիլմը: Դա Շողակաթի ռեժիսորական դեբյուտն է և իր անձնական պատմության էկրանավորումը: 2020 թ.երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ Շողակաթը կորցրել է իր կրտսեր 21-ամյա եղբորը: Կինոքննադատ Անտոն Դոլինը պատմում է այդ հազվագյուտ ֆիլմի մասին, որը հնարավորություն է տալիս ռազմաճակատի տարբեր կողմերի մարդկանց կարեկցել միմյանց:
«1489» համարը 21-ամյա Սողոմոն Վարդանյանի՝ 2020-իր երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմում անհետ կորած, այնուհետև զոհված ճանաչված զինվորի աճյունի պայմանական նշանն է: Ֆիլմը Սողոմոնի որոնումների, աճյունի ճանաչման և թաղման տանջալից ընթացակարգի մասին նկարել է նրա ավագ քույրը՝ Շողակաթը: Նա երաժշտական կրթություն ունի, ինչպես և նրա ավագ, դաշնակահար եղբայրը: Ռեժիսորական դեբյուտը, որ ստեղծվել է նշանավոր ուսուցիչ Մարինա Ռազբեժկինայի մասնակցությամբ (նա եղել է կինոնկարի կրեատիվ պրոդյուսերը) փաստացի նկարվել է առանց դրամական միջոցների, սմարթֆոնով, հիմնականում՝ home video ժանրով: Կինոնկարի հերոսները ինքը Շողակաթն ու ծնողներն են:
Ամստերդամում՝ Եվրոպայի ոչ խաղարկային կինոյի ամենախոշոր և հեղինակավոր IDFA կինոփառատոնում, «1489»-ին շնորհվեց գլխավոր մրցանակը՝ պոետիկ և ճշգրիտ ձևակերպումով. «Ֆիլմ, որը թափանցող լույսի ներգործություն ունի, տեսանելի է դարձնում թաքուն ցավի ահռեի ներքին լանդշաֆտը և անտանելի բացակայությունից շոշափելի ներկայություն է առաջացնում: Կինո, որպես գոյատևման գործիք, որը հնարավորություն է տալիս առերեսվելու այն իրողություններին, որոնք կգերադասեինք չտեսնել: Եվ, վերջապես, կինո, որպես սիրո դրսևորման անմոռանալի օրինակ»: Դա XXI դարում հայկական ֆիլմերի ստացած ամենանշանակալի պարգևն է:
Արտաքուստ պարզ ու շիտակ՝ «1489»-ը ապշեցուցիչ բարդ խնդիր է լուծում: Վերջին երկու տարիներին, երբ աշխարհը ջլատում են պատերազմներն ու հակամարտությունները, որոնք անլուծելի են թվում, կինեմատոգրաֆը, անգամ վավերագրականը, մեծ դժվարությամբ է համապատասխան լեզու գտնում այդ մասին խոսելու համար: Իսկ երբ գտնում է, միշտ էկրանին ցուցադրված դեպքերն անցկացնում է խոր անձնական փորձառության միջով: Այդ են ցույց տալիս Ուկրաինայի պատերազմի մասին լավագույն ֆիլմերը՝ Մանտաս Կվեդարավիչյուսի «Մարիուպոլիս 2», Վիտալի Մանսկու և Եվգենի Տիտարենկոյի «Արևելյան ճակատ», Մստիսլավ Չեռնովի «20 օր Մարիուպոլում» ժապավենները: Հայ-ադրբեջանական հակամարտության համար նման հնարք, դիտակետ, կինոլեզու մինչ այս ոչ ոքի չէր հաջողվել գտնել: Ահավոր բարդ քաղաքական ու էթնիկական էր թվում ողբերգական իրավիճակը, վերքերը՝ չափազանց թարմ: Վարդանյանին հաջողվել է:
«1489»-ը ծնվել է ցավից, անամոք վշտի ապրումից, որը օրինականացնում է կինեմատոգրաֆի յուրաքանչյուր մեթոդ՝ թվացյալ ինքնագործ նկարահանումներից հեռախոսով մինչև աճյունի ճանաչման ցնցող կադրերը, որոնք ստիպում են հանդիստեսին հայացքը չփախցնել էկրանից: Մանիպուլյացիային մոտենալը վտանգավոր է, ֆիլմը կայանում է սահմանագծին՝ պահպանելով զգացմունքների մաքրությունն ու անկեղծությունը: Ամենից կարևորը դիտողին հաղորդվող ապրումակցման փորձառությունն է, որի համար հեղինակը տարողունակ կերպար է գտել: Նա խուզում է մազերը և տեսախցիկի առջև կանգնում եղբոր լուսանկարի խորապատկերում, կարծես ինքն իրեն «զինվորագրում» է: Եվ հանկարծ աչք ծակելու չափ տեսանելի է դառնում եղբոր ու քրոջ նմանությունը՝ կրճատելով նրանց միջև եղած հեռավորությունը:
Այստեղ հնարավոր չէ խիստ անձնականը զատել համընդհանուրից, հենց դա է անում Վարդանյանի տրանսգրեսիվ ֆիլմը արվեստի գործողությամբ: Միաժամանակ արվեստի՝ նման վերքեր հաղթահարելու բուն ունակությունը կասկածի տակ է դրվում առաջին իսկ կադրերից: Շողակաթի և Սողոմոնի հայրը՝ քավդակագործ և նկարիչ Կամոն, տանջահար ու շվարած, իր որդուն համեմատում է նուրբ նախշերի քանդակման հետ, որը հարմար է տուֆի վրա, բայց հաստատ խափանվում է գրանիտի վրա: Նա շոշափում է խաչքարը հնամենի եկեղեցու մուտքի մոտ և վերապատմում հայկական էպոսը: Սակայն պատկերավոր համակարգն իր գեղեցիկ ընդհանրացումներով փշրվում է՝ բախվելով իրականության կարծր ապարին՝ անպատասխան թողնելով գլխավոր հարցերը. ողջ է արդյոք Սողոմոնը, և եթե ողջ է, ինչո՞ւ որևէ նշան ցույց չի տալիս:
Արխիվային կադրերը նախորդ Ամանորից (Կամոն տուն է բերել մեծ տոնածառ, և Սողոմոնը օգնում է տուն մտցնելու այն լուսամուտից) միանում են ներկայի՝ բավական աղքատ տոնի հետ: Ընտանիքի երեք անդամները խմում են չորրորդի վերադարձի համար: Դա նորացման, պահած ցանկությունների, հնարավոր հրաշքների օրն է: «1489»-ը գեղագիտական ոլորտից անցնում է մետաֆիզիկականին՝ աղոթքին, որ հնչում է անհույս ու երկչոտ, սրբապատկերի առջև մարմրող մոմի մթության մեջ: Հրաշքը տեղի չի ունենում: Բայց և Սողոմոնի ոսկորներին, որոնք վերջապես գտնվել են ամիսներ անց և հնարավորություն են տվել ճանաչելու նրան ԴՆԹ-ի միջոցով, ծնողները նայում են որպես հրաշագործությամբ ձեռք բերված մասունքների:
«1489»-ի տարածությունն այնպես է կառուցված, որ կերպարների մեկնաբանման կարիք չի զգացվում: Ահա Կամոն և Շողակաթը մեծ ամայի շենքում փորձում են բռնել պատահաբար ներս թռած ճնճղուկը և ապա դուրս են թողնում լուսամուտից: Այդ սովորական արարքի կապը մահվան, ազատագրման և հավիտենական կյանքի թեմաների հետ ծագում են առանց ճիգի, ինքնաբերաբար:
Ավարտին Սողոմոնի գտնված ոսկորների վրա նախ ճերմակ սավան են գցում, այնուհետև պոլիէթիլեն, նաև մի պարկ, դասավորում են դագաղում, վրան՝ նրա արդուկված զինվորական համազգեստը՝ կարծես որպես անհետացման և վերամարմնավորման պայմանական ակնարկ: Այդ գործընթացը նման է հաշվետվության, թե ինչպես անմիջական և անտանելի փորձառությունից աստիճանաբար ձևավորվում է ֆիլմը, որը կարող է հանդիսատեսին հաղորդել ընտանիքի ապրումների թեկուզ մի փոքր մասնիկը: Արդեն փակ դագաղին դակիչով ամրացնում են Հայաստանի դրոշը: Այդպես յուրաքանչյուրիս ամրացնում են ազգային ինքնությանը և դրա համար համահավաք պատասխանատվությանը, ուզենք թե չուզենք;
Պատերազմի շիկացած մթնոլորտը երբեմն հնարավորություն չի տալիս կարեկցելու հակառակորդին, իրադարձություններին նայելու նրա աչքերով: «1489»-ը հազվագյուտ դեպք է, երբ կորստյան կսկիծը հասկանալի կլինի դիտողին բարիկադի կամ ռազմաճակատի յուրաքանչյուր կողմից: Թերևս դա առավելագույնն է, ինչ կարող է անել արվեստը նման ժամանակներում:
Անտոն Դոլին
