Վլադիմիր Պուտինը և Նիկոլ Փաշինյանը քննարկել են արդեն ավելի քան երկու շաբաթ արգելափակված Լաչինի միջանցքի շուրջ ստեղծված իրավիճակը: Երևանը կոչ է անում Մոսկվային գործողությունների դիմել, բայց փորձագետները բացատրում են, որ ռուսական խաղաղապահները համապատասխան մանդատ չունեն: Թե ինչու ծագեց այս ճգնաժամը և երբ այն կհանգուցալուծվի, փորձել է հասկանալ РБК-ն:

«Այս պահին գլխավոր, ամենահրատապ հարցն այն ճգնաժամն է, որ ունենք Լաչինի միջանցքում»,- ասաց դեկտեմբերի 27-ին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը: Նրանց դեմ առ դեմ հանդիպումը տեղի ունեցավ Սանկտ Պետերբուրգի Ռուսական թանգարանում, ԱՊՀ ոչ ֆորմալ գագաթնաժողովի շրջանակներում: Գագաթնաժողովում ներկա էր նաև Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը:

«Դուք գիտեք, որ արդեն գրեթե 20 օր Լաչինի միջանցքը փակ է: Դա Լեռնային Ղարաբաղում ռուսական խաղաղապահների պատասխանատվության գոտին է,- շարունակել է վարչապետը:- Ես ուզում եմ հիշեցնել, որ համաձայն Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի, Ադրբեջանի նախագահի և Հայաստանի վարչապետի եռակողմ հայտարարության՝ Լաչինի միջանցքը պետք է ռուսական խաղաղապահների հսկողության տակ լինի, և Ադրբեջանի Հանրապետությունը պետք է երաշխավորի ուղևորների, բեռների, մարդկանց անարգել անցումը Լաչինի միջանցքով: Հիմա ստացվում է, որ Լաչինի միջանցքը ռուսական խաղաղապահների հսկողության տակ չէ: Իհարկե, ցանկալի է քննարկել այս իրավիճակը, թե ինչ տարբերակներ կան»: Թե ինչպես է շարունակվել երկու առաջնորդների երկխոսությունը և՛ Կրեմլի մամլո ծառայությունը, և՛ Փաշինյանի գրասենյակը չեն հաղորդել:

Ի՞նչ է տեղի ունենում Լաչինի միջանցքում

Լաչինի միջանցքը լեռնային երթուղի է, որով ավտոճանապարհ է անցնում՝ կապելով հայկական Գորիս քաղաքը և չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) կենտրոն Ստեփանակերտը (ադրբեջանական վարկածով՝ Խանքենդի): Այն փակ է արդեն ավելի քան երկու շաբաթ: Դեկտեմբերի 12-ից Լեռնային Ղարաբաղ տանող ճանապարհը տնօրինում են ադրբեջանցիները: Ըստ «Ազերթաջ» պետական տեղեկատվական գործակալության հաղորդման՝ նրանք էկոլոգիական ակտիվիստներ են, հանդես են գալիս «բնական պաշարների անօրինական շահագործման դեմ» և պահանջում են, որ իրենց թողնեն Ղզլբուլաղի ոսկու հանքավայր և Դեմիրլիի պղնձա-մոլիբդենային հանքավայր, որոնք գտնվում են Ղարաբաղում:

Մայրուղում նրանց հայտնվելուն նախորդել են հետևյալ իրադարձությունները: Դեկտեմբերի սկզբին, ըստ ադրբեջանական ԶԼՄ-ների լուրերի, Բաքուն պայմանավորվել է ռուսական խաղաղապահ զորակազմի հրամանատարության հետ այն մասին, որ ադրբեջանական մասնագետները մոնիթորինգ սկսեն այդ հանքավայրերի գոտում, որտեղ, իրենց կարծիքով, Հայաստանը հանածոների անօրինական արդյունահանում է կատարել: Բանը տեսչության չհասավ. ԱԳՆ ղեկավար Սերգեյ Լավրովի խոսքով՝ դա չթույլատրեց Ղարաբաղի ղեկավարությունը: Դրանից հետո Լաչինի միջանցքում սկսվեցին բողոքի ցույցեր, որոնք հանգեցրին նրան, որ  Հայաստանի և Ղարաբաղի միջև միակ տրանսպորտային երակը արգելափակվեց:
Երևանը դա համարեց անօրինական շրջափակում՝ հայտարարելով Լեռնային Ղարաբաղում ծայրահեղ լարված հումանիտար իրավիճակի մասին: «Հարյուրավոր ընտանիքներ շարունակում են կիսված մնալ՝ ակամա հայտնված լինելով շրջափակման տարբեր կողմերում: Լեռնային Ղարաբաղում առաջին անհրաժեշտության մի շարք ապրանքների, այդ թվում պարենի դեֆիցիտ է նկատվում»,- հայտարարեց դետկտեմբերի 22-ի կառավարության նիստում Նիկոլ Փաշինյանը՝ մեղադրելով Բաքվին եռակողմ պայմանավորվածությունները խախտելու համար, որոնք վերջ էին դրել երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմին (դրանցում մասնավորապես ասվում է, որ «Ադրբեջանը երաշխավորում է քաղաքացիների, տրանսպորտային միջոցների և բեռների շարժը Լաչինի միջանցքով երկու ուղղություններով»):

Բաքուն Երևանի մեղադրանքները հերքում է, Ադրբեջանի ԱԳՆ ղեկավար Ջեյհուն Բայրամովը դեկտեմբերի 23-ին՝ Մոսկվայում Սերգեյ Լավրովի հետ հանդիպումից հետո, հայտարարեց, որ ակտիվիստները «բեռների, ապրանքների, տրանսպորտային միջոցների և քաղաքացիների անցումը խոչընդոտելու որևէ նպատակ չունեն»: «Նաև մեծ թվով հաստատումներ կան, որ այդ բոլոր օրերին և՛ շտապօգնության մեքենաները, և՛ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն, և՛ խաղաղապահների պահակախմբերը ազատ տեղաշարժվում են երկու ուղղություններով»,- ասաց նա:

Մայրուղում գտնվող ակտիվիստները որևէ սպառնալիք չեն ներկայացնում, պնդում է Բայրամովը: Բայց «եթե նույնիսկ զուտ տեսականորեն պատկերացնենք, որ այսօր որոշ քաղաքացիներ ցանկանում են անցնել իրենց տրանսպորտային միջոցներով, և եթե անգամ պատկերացնենք, որ նրանք ինչ-որ հոգեբանական  կաշկանդվածություն ունեն այդ հարցում», «ամենածայրահեղ դեպքում» նրանք կարող են դիմել ռուսական խաղաղապահներին, որպեսզի նրանք անցկացնեն իրենց ճանապահի այն մասով, ուր տեղակայված են ակտիվիստները,- խորհուրդ տվեց Ադրբեջանի ԱԳՆ ղեկավարը:

Ինչպե՞ս են  մեկնաբանում իրավիճակը Բաքվում և Երևանում

«Ցույցի պատճառը էկոլոգիական է և կապված է անօրինական տնտեսական գործունեության հետ,- ասաց РБК-ին Հարավային Կովկասի հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն, ադրբեջանցի քաղաքագետ Ֆարհադ Մամեդովը:- Երկու տարի Լաչինի ճանապարհն ազատ գործել է: Բայց Ադրբեջանը ցույց տվեց, որ այն օգտագործում են ոչ նպատակային,- նա մասնավորապես մատնանշեց 2021 թ. հայկական ականները և այլ սպառազինություն, որոնք անցնում են այդ տարածքներով:- Այդ պատճառով նման խնդիրները բացառելու համար հարկավոր է երկու բան անել. փակել անօրինական օգտագործվող հանքը և Լաչինի ճանապարհի հսկողությունը տրամադրել Ադրբեջանին»:

Եթե Բաքվում Լաչինի միջանցքի իրավիճակը պայմանավորում են բացառապես էկոլոգիական աստառով, Երևանում ճանապարհի փակումը  համարում են ոչ այլ բան, քան Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի վրա ճնշում գործադրելու փորձ: Հայ քաղաքագետ Ջոննի Մելիքյանի գնահատմամբ՝ Բաքվի գործողությունները կապված են, ի թիվս այլոց, այն հանգամանքի հետ, որ նա չկարողացավ ստանալ այսպես կոչված զանգեզուրյան միջանցքը՝ Ադրբեջանի առաջարկած տրանսպորտային երթուղին, որը կացներ Հայաստանի Սյունիքի մարզով և կկապեր Ադրբեջանի հիմնական մասն իր էքսկլավի՝ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության հետ (Երևանը և Մոսկվան այդ գաղափարը չեն պաշտպանել):

«Բաքուն փորձում է խաղալ ավելիի վրա: Դա հոգեբանական ճնշման փորձ է. մարդիկ շրջափակված են Արցախում արդեն երկու շաբաթ, նրանց պարենը վերջանում է, բազմաթիվ հումանիտար խնդիրներ են ծագում, որոնք անդրադառնում են տեղի բնակչության վրա՝ խթանելով նրա արտահոսքը,- նշեց փորձագետը РБК-ի հետ զրույցի ընթացքում:- Եթե Լեռնային Ղարաբաղում բնակչության կրիտիկական զանգված չլինի, ապա խաղաղապահներ էլ պետք չեն լինի նրանց պաշտպանելու համար: Նրանք, ովքեր կմնան, ստիպված կլինեն ընդունել այն խաղի կանոնները, որոնք կասի Բաքուն. ոչ մի կարգավիճակ, ոչ մի հատուկ արտոնություններ»:

Ի՞նչ դեր է խաղում գործընթացում Ռուսաստանը

«Լաչինի միջանցքը շրջափակելով՝ Ադրբեջանը ավելի քան 120 հազար մարդու զրկում է կենսականորեն կարևոր մուտքից Հայաստան և արտաքին աշխարհ: Երկրորդ օրը Արցախն ապրում է ևս մի փորձություն՝ բախվելով գոյատևման խնդրին: Անհրաժեշտ է միջազգային հանրության անհապաղ և նպատակաուղղված արձագանքը»,- դեկտեմբերի 13-ին գրեց իր Twitter-ում Հայաստանի նախագահ Վահագն Խաչատուրյանը:

Դրանից հետո անցած երկու շաբաթում Երևանը հասավ նման արձագանքի. Ադրբեջանի իշխանություններին միջանցքով ազատ և անվտանգ տեղաշարժը ապահովելու կոչով դիմեցին Եվրամիությունը և ԱՄՆ-ն: Դեկտեմբերի 20-ին, Երևանի դիմումով, իրավիճակը քննարկեցին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հարթակներում (մասնակիցների մեծ մասը կոչ արեցին ապաշրջափակել ճանապարհը), իսկ դեկտեմբերի 22-ին այն մասին, որ Ադրբեջանը պետք է ապահովի շարժը միջանցքով, հայտարարեց Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը:

Եվ թեպետ Երևանը կարող էր կանխապես ապահովվել ըստ հանրապետության ԱԳՆ ղեկավար Արարատ Միրզոյանի բնութագրման, «ամուր և ոչ երկիմաստ միջազգային կոնսենսուսով», իրական վիճակը չի փոխվում: Հայկական կողմը հարցը գործնական գետնի վրա լուծելու կոչ է անում Ռուսաստանին՝ վկայակոչելով 2020 թ. նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարության դրույթները:

Սկսած դեկտեմբերի 15-ից Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարության ամենօրյա տեղեկագրերում Ռուսական խաղաղապահ զորակազմի գործունեության մասին Լեռնային Ղարաբաղում պարբերաբար հայտնվում է հետևյալ ձևակերպումը. «Ռուսական խաղաղապահ զորակազմի հրամանատարությամբ շարունակվում է բանակցային գործընթացը ադրբեջանական և հայկական կողմերի հետ իրադրության կայունացման և Ստեփանակերտ-Գորիս ճանապարհով ավտոմեքենաների շարժը վերականգնելու համար»: Ադրբեջանական էկոակտիվիստները լրացուցիչ չեն հիշատակվում:
РБК-ն հարցում է ուղղել պաշտպանության նախարարության մամլո ծառայությանը:

Դա կտրականապես չի բավարարում հայկական կողմին: Դեկտեմբերի 22-ին Փաշինյանը հայտարարեց, որ խաղաղապահները դե ֆակտո չեն կատարում իրենց պարտավորությունները Լաչինի միջանցքում: «Իհարկե, դա տեղի է ունենում Ադրբեջանի անօրինական գործողությունների հետևանքով, բայց դա չի փոխում իրավիճակը, որովհետև ռուսական խաղաղապահ ուժերի ներկայության հիմնական նպատակը նման անօրինականություն թույլ չտալն է և Լաչինի միջանցքը հսկողության տակ պահելը»,- ասաց վարչապետը:

Այն ժամանակ նա կոչ արեց ՄԱԿ-ի հարթակներում, ԵԱՀԿ-ում կամ ԵԱՀԿ Մինասկի խմբում փաստահավաք առաքելություն ձևավորել: Սակայն, ինչպես հայտնեցին  РБК-ին ԵԱՀԿ լեհական ներկայացուցչության մամլո ծառայությունում, որևէ պաշտոնական հարցում Լաչինի միջանցքի վերաբերյալ իրենք չեն ստացել:

Մոսկվան խաղաղապահներին ուղղված պահանջներն անհիմն է համարում: Ինչպես հայտարարեց Լավրովը Բայրամովի հետ հանդիպումից հետո, «ռուսական խաղաղապահները աշխատում են բառի բուն իմաստով ամեն ժամ իրավիճակի կարգավորման համար՝ կապվելով համապատասխան կողմերի հետ»: «Հանդես են գալիս այն բանի օգտին, որ հնարավորինս արագ լիարժեք տրանսպորտային հաղորդակցություն հաստատվի և լուծվի տարածաշրջանի հանքավայրերի հետ կապված տարաձայնությունը: Թեման հին է, ժառանգություն է մնացել ԽՍՀՄ-ից: Անհրաժեշտ է հնարավորինս արագ վերացնել դրա սրությունը»,- ավելացրեց նա:

Ի՞նչ լիազորություններ ունեն խաղաղապահները

Երևանը ռուսական խաղաղապահներին ուղղված բոլոր պահանջներում հիշեցնում է, որ նրանց ներկայությունը Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության միակ երաշխիքն է,- ասում է Ջոննի Մելիքյանը: Բայց նրանք պետք է գոնե մի որևէ մանդատ ունենան,- շարունակում է փորձագետը,- կարգավորման որոշակի մեխանիզմներով, իսկ նման մանդատ չկա. Դա չհաջողվեց համաձայնեցնել Բաքվի հետ:

«Խաղաղապահների ներկայությունը տարածաշրջանում Ադրբեջանի շահերից չի բխում,- նշում է Մելիքյանը:- Սակայն այլ ելք, քան ճնշման միջոցով Բաքվի վրա նրանից  խաղաղապահների մանդատը ստանալու համար, ես չեմ տեսնում: Երևանն այդ հարցում լրիվ ռուսական կողմից է, քանի որ խաղաղապահները պետք են նրան տարածաշրջանում»:

Համաձայն 2020 թվականի հայտարարության, ռուսական խաղաղապահ զորակազմի (ՌԽԶ) սկզբնական ժամկետը 5 տարի է՝ ինքնաբերաբար երկարաձգվելու հնարավորությամբ, եթե կողմերից որևէ մեկը դեմ չի լինի: Եվ եթե Փաշինյանն ասում է, որ պատրաստ է երկարաձգել ՌԽԶ-ի ներկայությունը «10, 15 կամ 20 տարով», ապա Ալիևն իր ելույթներում ընդգծում է, որ խաղաղապահները Լեռնային Ղարաբաղում տեղակայված են ժամանակավորապես:
«Խաղաղապահների միակ գործառույթը Լաչինի ճանապարհի հսկողությունն է և հետևելը, որ ոչ մի տեղ չկրակեն: Ուրիշ գործառույթներ նրանց վերապահված չէ: Հետագա նման խնդիրները բացառելու համար հարկ է ճանապարհի վրա Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը հաստատել»,- պնդում է Ֆարհադ Մամեդովը: Ընդ որում, նա վստահ է. Բաքուն Լաչինի միջանցքի խնդիրն անիմջականորեն Երևանի հետ չի լուծի:
«Ադրբեջանը հարձակողական քաղաքականություն է վարում, որը կարելի է բնորոշել որպես «սալյամիի մարտավարություն» (աստիճանաբար, բայց աննահանջ հարկավոր կտորների պոկում, «կարմիր գծերի» տեղաշարժում շահեկան դասավորություն ձևավորելու համար),- բացատրում է կողմերի մոտեցումներն իր տելեգրամյան ալիքում պատմական գիտությունների թեկնածու, МГИМО-ի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի Եվրոատլանտյան անվտանգության կենտրոնի աշխատակից Սերգեյ Մարկեդոնովը:- Նպատակն ակնհայտ է՝ տարածքային ամբողջականության վերականգնման գործընթացի արագացումը և անորոշ ժամանակով հակամարտության նոր սառեցում թույլ չտալը»:

Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա փորձագետի կարծիքով՝ բացահայտ է հայկական ազգային նախագծի «ապաղարաբաղացումը», հրաժարումն այն հիմնարար սկզբունքներից, որոնք ձևավորել են հետխորհրդային հանրապետությունը: Այսպես թե այնպես, նշում է Մարկեդոնովը, «եթե որպես հակամարտության հանգուցալուծում ասելով՝ հասկանում ենք անցումը փոխշահավետ փոխզիջման, ապա հայ-ադրբեջանական առճակատումը դեռևս հեռու է իր ավարտից»:

Աղբյուրը՝ РБК