Հեղինակավոր The Guardian ամսագիրը անդրադարձ է կատարելԱրցախյան վերջին պատերազմին՝ ներկայացնելով զոհվածների և անհետ կորածների ընտանիքների ապրումները:
Ներկայացնում ենք հոդվածի թարգմանությունն ամբողջությամբ:
Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի ավարտից ութ ամիս անց, որի արդյունքում զոհվեց ավելի քան 5000 մարդ, շատ զինվորներ դեռ անհայտ կորած են: Հայաստանում ընտանիքները հուսահատորեն նորություններ են փնտրում իրենց սիրելիների մասին: Մարդկանց մոտ տիրում է վստահության պակաս ԴՆԹ թեստերի շուրջ և տեղեկատվության պակաս, ինչը հանգեցնում է կառավարության վրա ճնշման ուժեղացմանը:
Լարիսա Դուրյանը հոկտեմբեր ամսից փնտրում էր իր 20-ամյա որդուն` Մխիթարին: Նա իր պարտադիր զինվորական ծառայությունը սկսել էր 2019-ի հուլիսին և ծառայում էր Ֆիզուլիում, երբ պատերազմ սկսվեց անցյալ տարվա սեպտեմբերին:
Հոկտեմբերի 12-ին նա զանգահարեց իր մորը և ասաց, որ իրեն այլ տեղ են տեղափոխում ՝ առանց ասելու, թե որտեղ: Դա նրանց վերջին զրույցն էր: «Նրանք բերեցին մի տղայի դիակ, որը կրում էր որդուս բաճկոնը: Գրպանում էլ նրա բանկային քարտն էր», - ասաց նա: «Դեմքը ճանաչելի չէր: Տղայիս ձեռքերը լի էին սպիերով, քանի որ նա դեռ պատանի ժամանակ վիրահատվել էր: Այսպիսով, նախ ես նայեցի ձեռքերին: Դրանք կատարյալ էին, բացարձակ առանց սպիերի:
«Ես արդեն տվել էի իմ ԴՆԹ-ն, և ես հարցրեցի՝ ստուգե՞լ են: Նրանք ասացին, որ ոչ, բայց որ դա, իհարկե, իմ որդին է, քանի որ նրա բաճկոնն ու բանկային քարտը առկա էին: Ես պնդեցի, որ նրանք ստուգեն ԴՆԹ-ն»: Երբ ստուգումն անցկացվեց, պաշտոնյաները հասկացան, որ դա իր որդին չէ:
«Պատկերացրեք, եթե ես թաղեի ուրիշի երեխային, նրանք չէին կարողանա գտնել նրան: Իսկ եթե մեկ ուրիշը թաղել է իմ որդուն՝ կարծելով, որ դա իրենցն է», ասաց Դուրեյանը: Սխալը հայտնաբերելուց ի վեր նա շարունակում է որոնել որդուն դիահերձարաններում, հիվանդանոցներում և առցանց՝ տեղադրելով նրա նկարները սոցիալական ցանցերում: Բայց նա դեռ չի գտել որդուն:
Անհայտ կորած կամ որպես ռազմագերի Ադրբեջանում պահվող անձանց թվերը դեռ մնում են անհայտ: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ապրիլի կեսին ասաց, որ հաստատվել է 3,621 մարդու մահվան փաստը, կա 321 անհայտ կորած և 200 մարմին, որոնք դեռ պետք է բացահայտվեն: Իրավապաշտպանները դիմել են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան ավելի քան 200 ռազմագերիների ճակատագրի վերաբերյալ:
Դուրեյանը դեռ նորություն չունի, իսկ որոշ ընտանիքներ արդեն գտել են իրենց որդիներին: Հունվարին Նարինե Գասպարյանին ասացին, որ դատաբժշկական փորձագետները ԴՆԹ-ի նմուշից հայտնաբերել են նրա որդու մարմինը: Նրան ասացին, որ որդուց մնացած միակ մասերը՝ երեք ոսկոր է թաղելու:
Մի քանի շաբաթ անց Գասպարյանը լաբորատորիայից լուր ստացավ, որ դա իր որդին չէ: Ընտանիքը արտաշիրիմեց թաղված ոսկորները և շարունակեց փնտրել իրենց որդուն: «Երկու շաբաթ անց մենք գտանք մեր որդու լիարժեք, դեռ ճանաչելի դիակը դիահերձարանում: Ես տեսա նրան, դա նա էր», - ասաց Գասպարյանը:
Գասպարյանը չի ցանկանում, որ իր որդու գործը օգտագործվի դիակները նույնականացնելու ուղղությամբ աշխատողներին քննադատելու համար: «Պարզապես կարծում եմ, որ գիտնականները նույնպես մարդիկ են, և միգուցե նրանք պարզապես հոգնել էին, քանի որ հիմա այդքան շատ են աշխատում: Մենք զրուցեցինք լաբորատորիայի հետ և ընդունեցինք այն գաղափարը, որ դա իսկական սխալ էր: Այդուհանդերձ, դա շատ ցավալի էր», - ասաց նա: «Բայց մեզ երջանիկ ենք զգում, որ գոնե հիմա գտանք մեր որդու մարմինը և գոնե կարողացանք պատշաճ կերպով թաղել նրան: Շատերը ոչինչ չունեն»:
Գիտական մարտահրավեր
Դիանա Հարությունյանը դատաբժշկական փորձագետ է դատաբժշկական գիտական գործնական կենտրոնում, որը աշխատում է առողջապահության նախարարության ենթակայության տակ: «Մենք սարսափելի ենք զգում դրա համար: Բայց պետք է իմանաք, որ դա մարդկային սխալ էր ՝ թվեր արտագրելու արդյունք, դա ոչ մի կապ չունի մեքենաների հետ», - ասաց նա:
Նախկինում կենտրոնը տարեկան ընդամենը մի քանի դեպք ուներ ոսկորներից ԴՆԹ-ի նույնականացման հետ կապված ՝ կապված քրեական գործերի կամ հնագիտական հետազոտությունների հետ: Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից հետո այն միանգամից ողողվեց մի քանի հարյուր ոսկորներով և մարմնի մասերով` նույնականացման համար: Լաբորատորիայի աշխատակիցները խոստովանում են, որ ծանրաբեռնված են:
Միայն զոհերի քանակը չէր, որ դժվարացնում էր ԴՆԹ-ի թեստավորումը: «Կային մեխանիկական և քիմիական դժվարություններ», - ասաց Հարությունյանը: «Մենք ունենք մասունքներ, որոնք այնքան խորն են այրվել, այնքան վնասվել, որ չգիտենք` ընդհանրապես կկարողանա՞նք դրանք բացահայտել»: Հայաստանը մեղադրել է Ադրբեջանին սպիտակ ֆոսֆոր օգտագործելու մեջ, ինչը կարող է բացատրել զինվորների ու դիակների վրա հայտնաբերված այրվածքները:
«Մարդկանց խմբերի ուղղությամբ հարվածներ են հասցվել և այրվել: Նրանք բոլորը մահացել են: Փոս է փորվել և բոլոր մարմինները դրվել են այնտեղ: Այսպիսով, բոլոր ոսկորները և մասունքները պետք է նույնականացվեն, ոմանք ունեն միանգամայն նույն պրոֆիլը, այդ ժամանակ հասկանում ես, որ դրանք պատկանում էին նույն մարմնին և նույն մարդուն»:
Լաբորատորիան ոսկորներ էր տալիս նախքան լիարժեք դիակների վերականգնումը: «Կարմիր խաչը մեզ խորհուրդ տվեց սպասել մեկ մարդու մի քանի ոսկորներ և մարմնի մասեր հայտնաբերելուն դրանք ընտանիքին վերադարձնելուց առաջ», - ասաց Հարությունյանը: «Պատկերացնո՞ւմ եք, որ մենք ընտանիքներին ասենք, որ ձեր որդու դիակը ունենք, բայց սպասեք, նրան դեռ չենք կարող վերադարձնել: Դա պարզապես անհնար է: Ընտանիքները այդքան համբերատար չեն, նրանք չեն կարող սպասել, նրանք մեզ վրա ճնշում են գործադրում»:
Վստահության պակաս
Որոշ ընտանիքներ չեն վստահում պաշտոնական լաբորատորիայի արդյունքներին և որոշում են հաստատել դրանք՝ ԴՆԹ նմուշներ ուղարկելով Հայաստանից դուրս կամ մասնավոր ընկերությունների հետ խորհրդակցելով:
Աննա Հովհաննիսյանը Genetic Forensic Center LLC ԴՆԹ փորձարկումներ իրականացնող մասնավոր ընկերության գործադիր տնօրենն է: Պատերազմից առաջ նա չէր աշխատում ԴՆԹ-ի ոսկորների փորձարկման վրա, բայց սկսեց զբաղվել դրանով՝ Santé Arménie կազմակերպության մի խումբ ֆրանսիացի բժիշկներից ֆինանսական օգնություն ստանալուց հետո:
«Մարդիկ այստեղ գալիս են պաշտոնական լաբորատորիայի ԴՆԹ թեստով և ԴՆԹ քաղվածքներով: Նրանք տալիս են ինձ նմուշը, և ես անում եմ միջազգային ճանաչում ունեցող նույն հետազոտությունը մարկերներով, ինչպես դա արվում է պաշտոնական լաբորատորիայում», - ասաց Հովհաննիսյանը: Մինչ այժմ նա միայն երկու անգամ է ստուգել մի քանի նմուշ՝ առանց ընտանիքներից գումար գանձելու: Բոլոր նմուշները համապատասխանում էին պաշտոնական լաբորատորիայի արդյունքներին, ինչը նշանակում է, որ ոչ մի սխալ չի եղել, բացառությամբ մեկի:
«Ես ստիպված եմ լինում մերժել որոշ մարդկանց, քանի որ ժամանակ կամ միջոց չունեմ այդքան շատ թեստեր անելու: Այսպիսով, մարդիկ, ովքեր ունեն ֆինանսական հնարավորություններ, կապվում են լաբորատորիաների հետ Եվրոպայում կամ ԱՄՆ-ում», - ասաց նա:
«Ծնողները չեն վստահում մեզ, ուստի նրանք մեզ փորձարկում են: Նրանք բերում են ուրիշի ԴՆԹ-ի նմուշները ոչ թե ընտանիքի անդամներից, ասելով, որ դա ընտանիքի անդամներից մեկն է, որպեսզի տեսնեն `արդյոք մենք կհասկանանք, որ դա ընտանիքի ինչ-որ մեկը չէ, թե ոչ: Իհարկե, մենք ստուգում ենք և պարզում, որ դա ընտանիքի անդամներից մեկը չէ, բայց մենք կորցնում ենք շատ թանկագին ժամանակ»:
