Ղարաբաղյան կոնֆլիկտի անցած տարվա հանգուցալուծումը չափից ավելի շատ հարցեր է թողել դիտորդներին, քանի որ իրադարձությունների մասնակիցների գործողությունների շարժառիթներն ու մանրամասները շատ հաճախ դուրս էին մնում հրապարակային որոշումներից ու հայտարարություններից, պնդում է Աբու Դաբիում Նյու Յորքի համալսարանի պատմական սոցիոլոգիայի պրոֆեսոր Գեորգի Դերլուգյանն իր նոր հոդվածում, որը հրապարակվել է  New Left Review հանդեսում: Այսուհանդերձ, վստահ է նա, երկրորդ պատերազմը Ղարաբաղի համար, ի տարբերություն առաջինի, որ տեղի է ունեցել 1990-ական թթ. սկզբին, հստակ աշխարհաքաղաքական բաղադրիչ ուներ, ուստի կարող է համաշխարհային պատերազմի մանրանկար համարվել: Առայժմ, զգուշացնում է Դերլուգյանը, դա կարող էր նոր տիպի համաշխարհային պատերազմի սոսկ առաջին գործողությունը լինել: Ստորև ներկայացնում ենք մի հատված այդ հոդվածից:

Հեղափոխություն և պատերազմ

Հենց այդ համատեքստում կարող էր սառեցված ղարաբաղյան կոնֆլիկտը հանկարծ միջազգային նշանակություն ձեռք բերել: 2016 թ. ապրիլին Իլհամ Ալիևը փորձնական հարձակման հրաման տվեց: Այդ պահին նա գտնվում էր Վաշինգտոնում, մասնակցում էր խոշոր միջոցառման, որտեղ ներկա էր նաև Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը: Խեթ հայա՞ցք էր գցել Ալիևի վրա: Ադրբեջանցիների հարձակումը տևեց չորս օր և հայկական բանակին պատճառեց ավելի քան հարյուր զոհ (Ադրբեջանը, ինչպես սովորաբար, չի հայտարարել սեփական կորուստները): Օգուտն այդ գործողությունից աննշան էր. մի քանի հարյուր մետր գրավված տարածք խրամատային պատերազմի դիրքային փակուղու պայմաններում:

Սակայն ի հայտ եկավ վտանգավոր նորարարություն՝ իսրայելական ղեկավարվող հրթիռները և անօդաչուները, որոնք ակնհայտորեն ստացվել էին նավթի փոխարեն և հատկապես Իրանի հարևանությամբ նախկին խորհրդային ռազմական օդանավակայանների օգտագործման համար: Իսկ հայկական հրամանատարությունն առաջվա պես ապավինում էր խորհրդային սպառազինությանը, կազմակերպմանն ու մարտավարությանը, ինչը Ադրբեջանի ռազմա-տեխնիկական առաջընթացի խորապատկերում արդեն անաքրոնիզմ էր: Հայ հասարակությունը տեսնում և սուր էր զգում վտանգը, բայց ի՞նչ կարող էր անել, բացի ֆեյսբուքյան աղմուկից: Սերժ Սարգսյանի վարչակարգն իրենից ներկայացնում էր էլեկտորալ ավտորիտարիզմի հարաբերականորեն թույլ ձև՝ հիմնված ընտրողների ձայների գնման և պատրոնաժի զանգվածային օգտագործման վրա՝ ուռճացված, վատ վարձատրվող, նվազ ակնկալիքներով և այդ պատճառով ընդհանուր առմամբ կոռումպացված վարչական ապարատի միջոցով: Քաղաքապետները վերահսկում էին բիզնես վարելու արտոնագրերի շնորհումը, բանակի հրամանատարները բենզալցակայաններ էին տնօրինում՝ բառի բուն իմաստով վառելիքը կորզելով բանակի պահեստներից:

Հեղափոխությունների ընդհանուր գիծն այն է, որ դրանք տեղի են ունենում հանկարծակի, իսկ գործարկման փականը դրանց համար հաճախ դառնում են կառավարողի կոպիտ մեքենայությունները: Սարգսյանն իր երկրորդ նախագահական ժամկետի ավարտին մոտ փոխեց սահմանադրությունը՝  ապահովելով իր համար լայն լիազորություններ վարչապետի դերում: Այս դեպքում արդեն՝ առանց ժամկետների սահմանափակման: Ցասումի պոռթկումն անակնկալ էր միայն նրանց համար, ովքեր մինչ այդ չէին նկատում հայ երիտասարդության՝ նույն ֆեյսբուքի միջոցով հասարակական շարժումները կազմակերպելու հարաճուն հմտությունները: Ընդվզումը հրապարակներում գլխավորում էր Նիկոլ Փաշինյանը, որ մերկացնող լրագրող էր և մի ժամանակ նախկին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կրտսեր զինակիցն էր: 2008 թ. նախագահական ընտրություններից հետո ընդվզումներին մասնակցելու համար Փաշինյանը ավելի քան մի տարի բանտում անցկացրեց «զանգվածային անկարգությունների կազմակերպման» մեղադրանքով: Սակայն զգուշավոր Սարգսյանի ներքաղաքական ապաճնշման ընթացքում համաներման արժանացավ և նույնիսկ մանդատ ձեռք բերեց 2012 թ. խորհրդարանական ընտրություններում՝ զբաղեցնելով ընդվզող ընդդիմադիրի դիրքերը: Հատկապես «պոպուլիստական» հանրահավաքներում և մերկացնող լրագրության մեջ են դրսևորվել Նիկոլ Փաշինյանի հիմնական ձիրքերը:

2018 թ. գարնանը հայերի տպավորիչ մեծամասնության աջակցությամբ, որն ըմբոստացած էր ղարաբաղյան ճակատում անիմաստ ու անվերջանալի զոհերից և հոգնած քաղաքական մեքենայություններից ու կոռուպցիայից, Նիկոլ Փաշինյանը գլխավորեց ապստամբ գրոհը Սարգսյանի՝ ցմահ կառավարման հավակնությունների դեմ: Ճակատագրի հեգնանքն այն է, որ այլախոհը զբաղեցրեց հզոր վարչապետի գահը, որը Սարգսյանը պատրաստել էր իր համար: Ցեղասպանություն ապրած ազգը բարձր աստիճանի էթնիկ համերաշխություն ունի: Ոստիկանության բռնությունն իրենց իսկ հայերի նկատմամբ անընդունելի դարձավ ապրիլի 24-ի՝ 1915 թ. օսմանյան ցեղասպանության սկզբնավորման տարեթվի, հայերի համար հիշատակի ու  մեռելոցի օրվա նախօրեին: Փաշինյանը լավ խաղաց ազգային գործոնի եզակիության վրա՝ միաժամանակ հեռացնելով իրեն վրացական և ուկրաինական «գունավոր» հեղափոխություններից: Բոլորն էին գիտակցում, որ Մոսկվան ու Պուտինը հետևում են իրավիճակին, իսկ Հայաստանը չի կարող և հազիվ թե ուզենա խզել հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ: Ուշագրավ է, որ հենց Փաշինյանը, ոչ թե նրա նախորդը, ռուսների հետ համատեղ խաղապահների գումարտակ ուղարկեց հայերի համար բնավ ոչ օտար Սիրիա:

2018 թվականի հայկական հեղափոխության տխուր ճակատագիրը, սակայն, տիպական է աշխարհի վերջին տարիների շատ ապստամբությունների համար: Ապստամբական համախմբման օրերին Փաշինյանը հենվում էր սոցիալական մեդիայի վրա, բայց նա կազմակերպված կուսակցություն չուներ, առավել ևս՝ կոմիսարներ ու ստվերային կաբինետ, որպեսզի արագ բանիմաց մարդկանց պաշտոնի նշանակեր կառավարությունում և պետական ապարատում: Նշանակումները կատարվում էին «վիճակահանությամբ», արդյունքը կանխատեսելի գզվռտոցն ու անճարակությունն էր, որ տեղնուտեղը հայտնվում էր ցանցային չատերում: Հասարակական շարժումը, որ սկզբում բաց էր շատ ձայների համար, չէր կարող կուռ  ծրագիր ունենալ: Երբ նոր վարչապետին հարցրին իր տնտեսական ծրագրերի մասին, նա խոստացավ քննարկել դրանք տեսակապով հայկական ծագումով նշանավոր տնտեսագետ Դարոն Աջեմօղլուի հետ: Նախկին պաշտոնյաների և գեներալների, ներառյալ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի ձերբակալություններն անհանգստացնում էին Մոսկվային, հարուցում հայ դատավորների ընդվզումը օրենքի ընթացակարգերի խախտումների դեմ և արդյունքում այդպես էլ ոչնչի չհանգեցրին: Այսուհանդերձ Փաշինյանին հաջողվեց մեծացնել պետական բյուջեն գրեթե միլիարդ դոլարով՝ հավաքելով նախկինում չվճարված հարկերը, այսինքն՝ վերաուղղել նախկին վարաչակարգի ժամանակ մոնոպոլիստների հավաքած կոռուպցիոն ռենտան:

Փաշինյանն առավել զգայական ու անմիտ դրսևորեց իրեն հատկապես ղարաբաղյան հարցում: Նա հանդիպում էր Ալիևի հետ մի շարք գագաթնաժողովների ընթացքում, միաժամանակ հայտարարում էր հանրահավաքներում, որ Արցախը Հայաստան է: Նա հերքում էր բարձրաստիճան դիվանագետների զգուշացումներն այն մասին, որ Ռուսաստանը կարող է կարգավորման առավել ուժային տարբերակի դիմել, ընդհուպ խաղաղպահների տեղակայումը: Մի խոսքով, պարզվեց, որ Փաշինյանը գերակտիվ և անհետևողական է՝ ինտերնետի հրապարակայնությունը վեր դասելով կուլիսային բանակցություններից: Հավանաբար բեկման պահը 2020 թվականի հուլիսն էր, երբ ռազմական բախումներ տեղի ունեցան Տավուշում՝ բուն Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին: Ադրբեջանի զինվորականները լուրջ կորուստներ ունեցան (ներառյալ՝ մի գեներալ): Այդ նվաստացումը ընդվզում հրահրեց Բաքվում, որտեղ ամբոխը «Վերջացրու կարանտինը, սկսիր պատերազմը» բացականչություններով փորձեց գրոհել խորհրդարանի շենքի վրա: Ալիևը ցուցադրաբար հեռացրեց մի քանի բարձրաստիճան դիվանագետների ու խորհրդականների, ընդ որում, վերևից հնչում էին դավաճանության մեղադրանքներ: Այնուհետև ամենաամյա համատեղ զորավարժությունների անցկացման նպատակով Ադրբեջան ժամանեցին թուրքական զորքեր՝ մասշտաբային տեխնիկայով հանդերձ: Թուրքերը մնացին Ադրբեջանում ընդհուպ մինչև սեպտեմբերի 27-ը՝ պատերազմի սկիզբը:

Մարտական գործողությունների նոր ձևը

Պատերազմի մարտավարական մանրամասները մնում են փորձագիտական կռահումների առարկա: Ըստ երևույթին, սկզբում թուրքական անօդաչուները գլխատել են հայկական ՀՕՊ համակարգերը, որոնք մնացել էին խորհրդային դարաշրջանից և նախատեսված էին շատ ավելի խոշոր ինքնաթիռներ և ուղղաթիռներ որսալու համար: Այնուհետև, դարձյալ անօդաչուների ճշգրտումներով, օդային կամ հրետանային հարվածներ հասցվեցին հայկական զրահատեխնիկային, հրետանային դիրքերին, հեռարձակման կայաններին, ռազմական պահեստներին և բեռնատարներին: Այս ամբողջ ընթացքում անօդաչուներին հաջողվում էր սողոսկել կա՛մ շատ փոքր չափերի շնորհիվ, ինչն անտեսանելի էր դարձնում դրանք, կա՛մ որովհետև դրանց կառուցվածքը նախատեսված էր միանվագ կիրառման համար, ինչպես իսրայելյան «կամիկաձեների» դեպքում: Միջազգային ռազմական մասնագետները և ռազմական ոլորտի նվիրյալները ուշադիր հետևում էին ավերումների օդային նկարահանումներին, որոնց լուսանկարները առատորեն տեղադրում էր ցանցում ադրբեջանական կողմը: Հայ տանկիստները և հետևակը զոհվում էին՝ այդպես էլ չտեսնելով թշնամուն զենքի կրակոցի համար հեռավորությունից: Դա նման էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գնդացիրներով կավալերիայի ոչնչացմանը: Մարտի դաշտում նոր տեխնոլոգիական հեղափոխություն էր կատարվում:

Շատ հավանական է, որ գործողությունները ղեկավարում էին թուրք սպաները, հնարավոր է՝ ընդհուպ մինչև գումարտակների մակարդակով: Թուրք օպերատորները ղեկավարում էին անօդաչուները, իսկ հատուկ ջոկատները, պատրաստված Քրդստանի լեռնային մարտական գործողությունների համար, ապահովում էին ճեղքումները առանցքային ուղղություններով: Ադրբեջանական զորքերը, ընդ որում, օգտագործվում էին նախկինի պես որպես հարձակվող զանգված, այդ իսկ պատճառով լուրջ կորուստներ էին կրում: Ըստ երևույթին, 2020 թ. ամռանը Տավուշում ունեցած անհաջող մարտերից հետո Իլհամ Ալիևն իր ռազմական մեքենայի բանալիները նետեց ավագ եղբորը՝ Էրդողանին, որը հենց օդում որսաց դրանք: Հույս ուներ վրե՞ժ լուծել Սիրիայի համար:

Բլիցկրիգն այնուամենայնիվ կանգնեցրին հայկական խրամատները Ղարաբաղի լեռնալանջերին, ուստի պատերազմը ձգվեց 44 օր հազարավոր զոհերով. մեր օրերում հազվագյուտ երևույթ ոչ հիբրիդային, այլ երկու հակամարտող պետությունների զորքերի ամենադասական պատերազմում: Ի տարբերություն վաղուց ի վեր սովորական դարձած բախումներին շփման գծում, այս անգամ հարձակվող ադրբեջանա-թուրքական դաշնակիցները, չնայած հայերի հետ համեմատելի կորուստներին, շարունակում էին ճեղքման կետ գտնել առաջ գնալու համար: Հայ մարտիկները շարունակում էին պահել իրենց լեռնային դիրքերը: Ճեղքումն այնուամենայնիվ տեղի ունեցավ, բայց հարթավայրում՝ Արաքս գետի հովտում՝ Իրանի հետ սահմանի երկայնքով: Հայկական հակահարձակման փորձերը հայտնաբերվում և հետ էին մղվում անօդաչուների օգնությամբ, ինչը հանգեցնում էր ծանր կորուստների: Ադրբեջանա-թուրքական առաջխաղացումը Արաքսի երկայնքով շարունակվում էր՝ ի վերջո հասնելով թիկունք՝ բուն Ղարաբաղի հայկական տարածքները: Նոյեմբերի առաջին օրերին անակնկալ հարձակումը Շուշի լեռնային ամրոցի վրա (հայ զանգվածային գիտակցությամբ՝ դավաճանության կամ գործարքի արդյունք) սպառնում էր Ղարաբաղում հայկական ուժերին շրջափակումով ու ոչնչացմամբ:

Հենց այդ պահին իր քայլն արեց Պուտինը՝ պահանջելով Ալիևից դադարեցնել հարձակումը, իսկ Փաշինյանից՝ ստորագրել կապիտուլյացիան: Իլհամ Ալիևն իր փոխնախագահ տիկնոջ՝ Մեհրիբանի հետ (երկուսն էլ հանդերձավորված զինվորական համազգեստով) ժամանեց և լուսանկարվեց ազատագրված տարածքներում և օգտագործելով եզակի թվի առաջին դեմքը, ինչպես հարիր է ցմահ առաջնորդին, հաղթական հայտարարեց. «Ես ոչնչացրի ստատուս քվոն»: Ադրբեջանական կողմից ուրիշ հերոսների երևան գալը, ակնհայտորեն, չի նախատեսվել: Մի ամիս անց Բաքվում հաղթանակի շքեղ շքերթ տեղի ունեցավ, որում շողշողացող Ալիևն ու Էրդողանը փառաբանում էին թուրքական եղբայրությունը: Էրդողանն ուղղակիորեն հավելեց դրան Էնվեր փաշայի հիշատակումը, որը 1910 թթ. երիտթուրքերի ռազմական առաջնորդն էր և Հայոց ցեղասպանության առանցքային դեմքը: Իսկ անակնկալ և նվաստացուցիչ պարտություն կրած Նիկոլ Փաշինյանը կարողացավ պահել իշխանությունն այն նույն ավտորիտար սահմանադրության շնորհիվ, որը նա ժառանգություն էր ստացել իր գահընկեց արած նախորդից:  Վեցշաբաթյա պատերազմը հայերին պատճառեց առնվազն 4 հազար զոհ. չափազանց մեծ կորուստ այդքան փոքր ժողովրդի համար: Համաճարակի թեժ պահին հիվանդանոցները լցվեցին վիրավորներով: Հայ քաղաքացիներին, ի լրումն պատերազմի, մնում էր քաջաբար «կոլեկտիվ իմունիտետ» ձեռք բերել:

Բացի յոթ ադրբեջանական շրջաններից, որոնք հայկական զորքերը գրավել ու ամայացրել էին 1992-1994 թթ. որպես «անվտանգության գոտի» և այժմ վերադարձան Ադրբեջանին 2020 թ, նոյեմբերի կապիտուլյացիայի պայմաններով, հայերը կորցրին նաև բուն Ղարաբաղի զգալի մասը: Այժմ Ղարաբաղը Հայաստանի Հանրապետության հետ կապում է միայն մի ճանապարհ՝ 5 կիլոմետրանոց լայնության միջանցքով: Ճանապարհը ռուսական զինվորականների հսկողության տակ է, իսկ հայկական Ղարաբաղը շարունակում է գոյությունն իր դրոշով, վարչակազմով և պաշտպանության ուժերով: Ինչքա՞ն կարող է տևել այդքան արտասովոր համադրությունը և ինչպե՞ս այն շուռ կգա ապագայում:

2020 թ. նոյեմբերից տարօրինակություններն ու հենելուկները բազմապատկվեցին, որոնց առնչությամբ կարելի է միայն ենթադրություններ անել: Ինչո՞ւ Մոսկվան թույլ տվեց  իր հաճախորդ-դաշնակցին հասցնել այդ աստիճանի նվաստացման: Մի՞թե այն պատճառով, որ Փաշինյանը, ի տարբերություն Ալիև կրտսերի, Պուտինի համար «դասակարգային օտար»  ֆիգուր է: Կամ գուցե այն պատճառով, որ Էրդողանը Պուտինի հետ ինչ-որ գործա՞րք է կնքել՝ հայերի պարտությունը Ղարաբաղում փոխանակելով նման մի բանի հետ Սիրիայում կամ Լիբիայում: Երկու հիպոթեզն էլ լայն շրջանառություն ունեցան, բայց չափազանցություն են երևում: Չէր կարո՞ղ պարզվել, որ Մոսկվան չի ցանկացել պարզապես դիմել զինված միջամտության ռիսկին մարտական գործողությունների հեռավոր թատրոնում, հուսալի լոգիստիկայի բացակայության պայմաններում: Ինչո՞ւ էր պատերազմի առաջին շաբաթներին Սերգեյ Լավրովը՝ Ռուսաստանի արտաքին գործերի ամենափորձառու նախարարը, 10-ժամյա, մինչև կեսգիշեր անց ձգվող բանակցություններ վարում հրադադարի շուրջ, որոնք խախտվում էին հաջորդ իսկ օրը: Մի՞թե այդ հյուծող մարաթոնն ընդամենը ծխածածկույթ էր: Եթե ամեն ինչ սոսկ դավադրություն էր և աչքից փախցնելու համար, ապա ինչո՞ւ էր ռուսական ԱԳՆ-ի պաշտոնական ներկայացուցիչը հրապարակայնորեն զարմանք արտահայտում, որ Մոսկվայի խաղաղարար նախաձեռնությանն առաջինը պատասխանում է Անկարան, ոչ թե Բաքուն: Ինչո՞ւ էր Ռուսաստանի արտաքին հետախուզության ծառայության ղեկավար Սերգեյ Նարիշկինն օգտվում հրապարակային հարցազրույցի ժանրից, որպեսզի հայտարարի Անդրկովկասում սիրիական ջիհադիստների ներկայության անընդունելիության մասին: Մի՞թե Նարիշկինը չի կարողացել զանգահարել Բաքվի իր գործընկերներին: Վերջապես,  ռուսական ռազմական ուղղաթիռ խփվեց հրթիռով, որն արձակվել էր ադրբեջանական Նախիջևան էքսկլավից մարտական գորոծողությունները դադարելուց ընդամենը մի քանի ժամ առաջ: Իլհամ Ալիևն անմիջապես ներողություն հայտնեց Մոսկվային ակամա սխալի համար: Սխա՞լ էր դա արդյոք:

Նախ և առաջ մենք չգիտենք, թե ինչ փաստարկներ է օգտագործել Պուտինը, որպեսզի համոզի Ալիևին դադարեցնել հարձակումն այն պահին, երբ ակնառու էր հայկական Ղարաբաղի լիակատար ոչնչացումը: Ինչո՞ւ Բաքուն համաձայնեց ներս թողնել ռուսական ուժերին՝ որպես միակ պաշտոնական խաղաղապահների, այդպիսով բացառելով թուրքերին, որոնց զորքերը, միևնույն է, ներկա են Ադրբեջանում: Ինչո՞ւ է չափազանց համառոտ համաձայնագիրը (որը, Պուտինի խոսքով, ինքն անձամբ է գրել) տարօրինակ  կետ բովանդակում խորհրդային ժամանակներում գոյություն ունեցած անդրսահմանային երկաթուղային կապերը վերականգնելու խոստումով: Ակնհայտ է, որ դա ահռելի լոգիստիկ օգնություն կլինի զինվորականների համար թե՛ Հայաստանում, թե՛ Ղարաբաղում: Կարո՞ղ են հետագա հետևանքներ ի հայտ գալ: Կառնչվե՞ն դրանք Իրանին (մեծ հավանականությամբ՝ այո) և չինական «Նոր մետաքսի ճանապարհի»  հեռանկարին (միանգամայն հնարավոր է): Այսպիսով, վերադարձ XIX դարավերջի «երկաթուղային իմպերիալիզմի՞ն»:

Եվրոպան (գլխավորապես Ֆրանսիան) և Ամերիկան բացահայտ դժգոհ էին Էրդողանի ագրեսիվ խաղից, բայց ոչինչ չկարողացան անել: Համենայն դեպս, առայժմ: Թուրքիան մնում է ՆԱՏՕ-ի դաշնակից, և նրա ռազմական կապը Ադրբեջանի հետ դեռ կարող է օգտակար լինել Իրանի, Ռուսաստանի վրա ճնշումների տեսանկյունից, անգամ հեռավոր Չինաստանի, որ տարված է առևտրային միջանցքներով: Աշխարհաքաղաքականության մեջ որևէ հաստատ կանխատեսում անելու համար չափից ավելի շատ են փոփոխական մանրամասները, հատկապես հեգեմոնիայի փլուզման և բազմաբևեռայնության ժամանակներում: Սակայն կարելի է նկատել, որ Թուրքիան այժմ ներկայանում է որպես այսպես ասած Իրանի սուննի տարբերակ մշակութային և աշխարհաքաղաքական առումով՝ հանդես գալով հավատքի պաշտպանության կոչով՝ ուղղված բոլոր ակտիվ մուսուլմաններին: Թուրքիան նաև ներկայանում է որպես բարերար և եղբայր թյուրքական բնակչություն ունեցող բոլոր երկրների համար, որոնց թվին է պատկանում Էրդողանի համար նաև Ուկրաինան: Վերջիվերջո, Ղրիմը հարյուրամյակներ շարունակ եղել է օսմանյան արբանյակ, և այնտեղ հիմա թաթարներ են ապրում:  Կարևոր է չէ, թե որքանով է Էրդողանը հավատում իր հուզական հռետորաբանությանը: Նա ազարտային քաղաքական խաղացող է, որը խոշոր խաղագումարներ է դնում բազմաթիվ տախտակների վրա: Դրանցից մեկում տանուլ տալով՝ մի ուրիշում շահում է (իսկ շահո՞ւմ էր արդյոք Ղարաբաղը) և այնուհետև բախտը բերում է հերթական տախտակի վրա: Էրդողանի Թուրքիան առաջին անգամ հարյուրամյակների ընթացքում ներկայանում է որպես ավելի մեծ տերություն, քան դա թույլ է տալիս իր տնտեսությունը: Սակայն նման խաղի պայմաններում Էրդողանի համար գոյատևման միակ միջոցը մնում են հանդգնությունն ու նպատակասլաց քայլերը: Երկա՞ր կտևի նրա բախտավորությունը:

Իրավիճակը մնում է հակասական և վտանգավոր լարված: 1991 թ. ի վեր առաջին անգամ ռուսական զորքերը տեղակայվել են Ադրբեջանի տարածքում, այս անգամ՝ որպես խաղաղապահներ Ղարաբաղի և նրա հայ բնակչության շուրջը: Ռուսական դիրքերի հետևում մնում է անջատողական կառավարությունը, իսկ նրա «պաշտպանության բանակը» նույնիսկ հանդես է գալիս Արցախի դրոշի տակ: Այժմ Ադրբեջանում գտնվում են նաև թուրքական զորքեր, թեպետ Մոսկվան դիվանագիտական գծով ժխտում է նրանց՝ խաղաղապահներին հավասար կարգավիճակը: Փաստորեն այսօր այն տարածքում, որը Բաքուն համարում է իր ինքնիշխան տարածքը, տեղակայված է արդեն չորս բանակ՝ ադրբեջանական, թուրքական, ռուսական և հայկական: Սիրիացիների և առավել ևս ծպտյալ իսրայելցիների մասին մարտական գործողությունների ավարտից հետո այլևս հիշատակում չի եղել, սակայն կասկածելի է, որ  գաղտնի գործողությունների մերձավորարևելյան վարպետները հրաժարված լինեն իրենց հակաիրանական պլացդարմից: Բացի այդ, կա նաև ադրբեջանական Նախիջևան էքսկլավը, որ Ադրբեջանից բաժանված է հայկական տարածքի շերտով, որտեղ Ռուրսաստանը խոստացել է հսկել ևս մի հատուկ միջանցք: Թուրքական մեծ ուղին, որ հատում է Հայաստանը Ռուսաստանի հսկողության տակ Իրանի տեսադաշտի գոտո՞ւմ: Չափից ավելի շատ չե՞ն խաղացողներն ու «դիտորդները» մեկ հարթակում: 2020 թ. աշնանը Ղարաբաղում տեղի ունեցավ փոքր, բայց արդեն համաշխարհային պատերազմի առաջին մասը: Հիմա հարցն այն է, թե հետևելու է արդյոք երկրորդ մասը:

Նյութն ամբողջությամբ կարդացեք այստեղ