«Երբեք այսքան մեծ չի եղել անկեղծության կարիքը ու կարոտը, ինչպես այսօր, և երբեք այսքան ահռելի չափերով չի հայտնվել կեղծիքը, ինչպես այսօր». այսօր՝ մարտի 23-ին, «Հավերժի ճամփորդ», «Հանճարեղ լոռեցի», «Մեր նոր քերթության անհաս Արարատ», «Ամենայն հայոց բանաստեղծ», հայ մեծագույն գրող, ազգային-հասարակական գործիչ Հովհաննես Թումանյանի մահվան օրն է: 98 տարի առաջ այս նույն օրը հայ ժողովուրդը կորցրեց իր հանճարին: 

Թումանյանի կյանքի վերջին տարիները

Թումանյանի ողջ կյանքը ընթացել է պատմական, հասարակական-քաղաքական չափազանց լարված, անհանգիստ, թեժ իրադարձություններով հագեցած ժամանակահատվածում:
Երեսուն տարին չբոլորած, արդեն ալեհեր, վաղաժամ ծերացած մարդու տեսք ուներ: Թումանյանին վիճակված զրկանքներն ու տառապանքները լիուլի կբավականացնեին բազում մարդկային կյանքերի:

1921 թ. դեկտեմբերից Թումանյանի առողջությունը շեշտակի վատանում է: Բժիշկները դեղնախտ են կասկածում, սակայն որոշ ժամանակ անց առաջարկում են վիրահատություն կատարել լյարդի և լեղապարկի շրջանում: Բժիշկները պնդում են, որ հիվանդին անհապաղ Բեռլին ուղարկեն, սակայն 1922 թ. փետրվարի 26-ին կայացած բժիշկների ընդլայնված խորհրդակցությունը որոշում է վիրահատությունը կատարել Թիֆլիսում: 1922 թ. մարտի 9-ին կատարված վիրահատությունը բացահայտում է լեղածորանի բարորակ ուռուցք՝ տասներկումատնյա աղիքի հետին հատվածում: Վիրահատության սենյակ տանելիս Թումանյանը առակներ էր պատմում լարված ու լուրջ անհանգստացած բժիշկներին՝ զարմացնելով նրանց իր հոգեկան հանդարտությամբ: Այսպիսին էր նա անգամ կյանքի ամենաբարդ շրջանում: Ըստ բժիշկների՝ ուռուցքը, չնայած իր բարորակ բնույթին, ենթակա չէր հեռացման: Կարճ ժամանակով բանաստեղծի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն 1922 թ. ամռանը կրկին սկսում է վատանալ: Եվ նորից հրատապ ու արդիական է դառնում գրողին Բեռլին ուղարկելու խնդիրը:

Բանաստեղծի դուստը՝ Նվարդը, աջակցության համար դիմում է Հայաստանի լուսժողկոմի նախարար Պողոս Մակինցյանին, սակայն վերջինս մերժում է, պատճառաբանելով, որ Թումանյանը «առանց այն էլ չափազանց թանկ է նստում մեր վրա»:

Թումանյանը որբերի հետ

Մերժեցին օգնել մի մարդու, որը, գտնվելով նյութապես ծայրաստիճան նեղ վիճակում, վաճառեց իր հրատարակությունների հեղինակային իրավունքը և ստացված գումարից երեսուն հազար ռուբլի նվիրեց հայ որբերին, Գորիի երկրաշարժից տուժածներին և Ռուսաստանի սովյալներին…
Այդ ընթացքում նրա վիճակը գնալով վատթարանում էր: 1922 թ. նոյեմբերի երկրորդ կեսին հրավիրվեց բժիշկների հերթական խորհրդակցությունը: Տասը բժիշկներից ինը նշանակեցին ցեխի տաք վաննաներ, որին վճռականորեն դեմ էր միայն մեկը՝ Մկրտիչ Մելիքյանը: Նա ոչ միայն առարկում էր, այլև առաջինը այն կարծիքը հայտնեց, որ ուժգնացող ցավերի պատճառը այն նույն չարաբաստիկ ուռուցքն է, որը, ամենայն հավանականությամբ, վերածվել է չարորակի: Ինչպես ցույց տվեց իրադարձությունների հետագա զարգացումը, այդպես էլ կար:
Ցեխի տաք վաննաները միայն ավելի վատացրեցին հիվանդի վիճակը, բացասաբար ազդեցին նրա առանց այն էլ շատ թույլ սրտի վրա: Այնուամենայնիվ, խորհրդային իշխանությունները աջակցում են Թումանյանին և որոշում են նրան Բեռլին ուղարկել:
1922 թ. դեկտեմբերի 23-ին Թումանյանը որդու՝ Արեգի և դուստրերի՝ Աշխենի, Նվարդի և բժիշկ Սաղյանի հետ գնացքով ուղևորվում է Մոսկվա, որպեսզի որոշ չափով կազդուրվի, ամրապնդի առողջական վիճակը Բեռլին մեկնելու համար: Ճանապարհին, ինչպես նշում է իր հուշերում Նվարդը, բանաստեղծը իրեն «լավ էր զգում, տրամադրությունը մի քիչ բարձրացավ, հուսով էր, որ գնում է բուժվելու և պիտի վերադառնա առողջ»:

Թումանյանի մեծ ընտանիքը
Գնացքը Մոսկվա է ժամանում դեկտեմբերի 29-ին, առավոտյան ժամը 11-ին: Բանաստեղծին շտապօգնության մեքենայով տեղափոխում են պրոֆեսոր Սպիժարնովի կլինիկան, որտեղ ախտորոշվում է՝ չարորակ ուռուցք: Բժիշկների կարծիքով վիճակն անհույս էր, ուստի տեղափոխումը Բեռլին նպատակահարմար չէր:
1923 թ. հունվարի 1-ին Թումանյանին տեղափոխում են Օստրոումովի անվան հիվանդանոց, որտեղ ճառագայթային բուժում է նշանակվում: Այնտեղ էլ վերջնականապես հաստատվում է անբուժելի հիվանդության՝ ստամոքսի քաղցկեղի ախտորոշումը: Եվ կրկին՝ արդեն որերորդ անգամ՝ երկարատև քննարկումներից ու բանավեճերից հետո որոշում է ընդունվում հիվանդին Բեռլին տեղափոխելու մասին: Դա հիրավի դժվար որոշում էր, քանի որ բանաստեղծի սիրտը այնքան թույլ էր, որ կարող էր պարզապես չդիմանալ հինգ օր տևող ուղևորությանը: Բացի այդ, Գերմանիայում ամենուր գործադուլ էր, էլ չենք խոսում Բեռլինից Թիֆլիս վերադառնալու հետ կապված լրացուցիչ դժվարությունների մասին: Այնուամենայնիվ, Բեռլին մեկնելու հեռանկարը ուրախացնում, ոգևորում է Թումանյանին: Ցավոք, ոչ այդ ուղևորությունը, ոչ էլ բաղձալի ապաքինումը այդպես էլ չիրականացան:
Թումանյանը հատկապես շատ էր կարոտում գրական աշխատանքը: Հունվարի 5-ին հառաչանքով ասել է. «Կյանքիցս երկու տարի դուրս հանվեց… Ինչքա՜ն բան կանեի, ինչքա՜ն քառյակ կգրեի էս երկու տարում…»:

Մարտին վիճակը վատանում է, այնքան թույլ էր, որ մոսկովյան բժիշկները կտրականապես հրաժարվեցին թույլ տալ դեպի Բեռլին ուղևորությունը: Հոգու խորքում բանաստեղծը համակերպվել էր, համաձայն էր նրանց հետ: «Էս դրությամբ ո՞նց գնամ Բեռլին, ճամփին կմեռնեմ, երեխիս գրկում… Չէ՛, չեմ գնա»: 
Մարտի 17-ին Թումանյանը Աշխենին ու Նվարդին ասում է. «Ինձ թվում է, վերջին ուժերս թողնում են ինձ…»:

Մարտի 23-ին ցերեկվա ժամը մեկին բոլորին հրաժեշտ է տալիս, համբուրում երեխաներին, ասելով. «Ղոչա՛ղ կացեք»: Այնուհետև լեզուն կապվում է: Բանաստեղծի այդ վերջին ժամերի մասին այսպես է պատմում Արեգը. «Մոտեցա, գրկեցի, ասեցի՝ հայրիկ ջան, էստեղ եմ, ղոչաղ կաց, դեղ եմ բերել, էն մարդը գալիս ա: Ոչինչ չպատասխանեց, աչքերը լայնացան, մահվան ապակու նման խորը և մեղադրողի հայացքով խորը նայեց ինձ վրա, մի հայացք, որը ես երբեք չեմ մոռանա…»:
Սկսվեց հոգեվարքը: Սիրտը դադարել էր բաբախելուց, սակայն շնչառությունը դեռ կար: «Ձախ աչքից,- շարունակում է Արեգը, - բարձի վրա կաթեց երկու արցունք: Գուցե չասած խոսքերն էին…»:
Մահը վրա հասավ երեկոյան ինն անց տասը րոպեին: Օրացույցի վրա 1923 թ. մարտի 23-ն էր:
…Բանաստեղծի դին Թիֆլիս տեղափոխելու համար պահանջվեց ամբողջ մեկ շաբաթ: Սգավոր գնացքը Մոսկվայից դուրս եկավ մարտի վերջին օրը: Ճանապարհին գրեթե բոլոր կայարաններում հայ բնակչության պահանջով գնացքը կարճատև կանգնում էր: Հայությունը հրաժեշտ էր տալիս իր սիրելի բանաստեղծին: 
Գնացքը Թիֆլիս ժամանեց ապրիլի 7-ին: Թումանյանի թաղումը կատարվեց ապրիլի 15-ին, Խոջիվանքի գերեզմանատանը, Րաֆֆու շիրիմի կողքին:

Հովհաննես Թումանյանի թաղման արարողությունը

Հովհաննես Թումանյան՝ մարդ, պոետ, ում տաղանդը մինչ այսօր անգերազանցելի է, հասարակական գործիչ, ում արածների և մարդկանց օգնելու պատրաստակամության մասին բառերով, թվում է, անհնար է պատմել:

Թումանյանը մեր մեջ է՝ կամա թե ակամա, Թումանյանը մեզ հետ է ամեն տեղ և առհավետ, ամեն հասակ իր Թումանյանն ունի… Ինչքան էլ փորձենք ճշգրիտ բնութագրել «աչքի նման պարզ և աչքի նման բարդ» արվեստի տեր այս «Հանճարեղ լոռեցուն», չի ստացվի, քանի որ նրա տաղանդը անեզր է ու շատ խորը:

Հովհաննես Թումանյանի գերեզմանաքարը

«Ոչ մի պաշտոն կամ կոչում չկա, որ հավասար լինի և կարելի լինի համեմատել մարդ կոչումի հետ»:

Այսօր էլ արդիական են բանաստեղծի գաղափարներն ու խորհուրդները, և եթե փորձենք հետևել դրանց, կյանքը վստահաբար կդառնա ավելի լավը ու աշխարհը կլցվի Թումանյանին հատուկ բարությամբ ու պարզությամբ:

Աղբյուր՝ Գրական թերթ