Գրիչ և ծաղկող Հովհաննես Սանդղկավանեցին է հեղինակել հայտնի 11-րդ դարի հայկական մագաղաթյա նկարազարդ ձեռագիր Ավետարանը՝ ,Մողնու ավետարանըե։ Այն այդպես է կոչվել 1822-1922թթ․ Թիֆլիսի Մողնու եկեղեցում պահվելու պատճառով։ Մինչ այդ ձեռագիրը գտնվել է Հաղպատում, ինչից էլ այն համարվել է այստեղ գրված և հրատարակված։ Այն ամենահարուստ նկարազարդ ձեռագիրն է, ունի 380 թերթ, գրված է երկաթագրով։
․․․Ըստ շինարձանագրությունների՝ 1951թ․ թիֆլիսահայ մեծահարուստ խոջա Բեհբուտի պատվերով Հաղպատի Սուրբ Նշան եկեղեցին նորոգել է 17-րդ դարի ճարտարապետ Նավասարդ Առնջեցին, ում ծննդյան և մահվան թվերը մնում են անհայտ։ Անհայտ են նաև 15-րդ դարի մանրանկարիչ Մանուելի ծննդյան և մահվան թվականները։ Նա եղել է Տթղիսի հայ գրչության դպրոցի ներկայացուցիչ։ Աշխատել է Տփղիսում, Կիկեթում, Հաղպատում։ Նրա արվեստը Տփղիսի և Սանահին-Հաղպատի գրչության դպրոցների միջև սերտ կապերի վկայությունն է։ Նրա աշխատանքներից կան Էջմիածնում, Մատենադարանում, նաև Ստոկհոլմում։ Ուշագրավ է Մանուելի Ախթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու արևելյան ճակատի /915-921թթ․/ նկարը, որ այլ գործերի հետ տեղ է գտել Հայատանի համառոտ հանրագիտարանի 3-րդ հատորի 570-րդ էջում։
Վերը հիշատակված փաստական տվյալները ավելի խորացրին իմ պատկերացումները մեր ժողովրդի դարավոր պատմության արժևորման անհրաժեշտության և խոշորացված համայնքներում տարածքային երկրագիտական և ժողովրդագրական թանգարաններ ունենալու անհրաժեշտության մասին, որտեղ, անշուշտ, կարժևորվեր մեր նախնիների հոգևոր աշխարհը։ Չեմ ուզում գերագնահատել նաև նման օջախներից ակնկալվող դերը տուրիզմի զարգացման գործում։
Վաղարշակ ՂՈՐԽՄԱԶՅԱՆ
