Առաջին անգամ է ի մեր պատմության,որ լսվի այս պանծալի,
այլև նորափառ կոչումն ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ։
Ղևոնդ Ալիշան
<<Հայապատում>>,Վենետիկ,1901թ․
Հայերի մեջ մինչև այժմ ամենաբեղմնավոր գրիչը ունեցել է բանաստեղծ, բանասեր,պատմաբան,աշխարհագրագետ,թարգմանիչ Ղևոնդ Ալիշանը (Քերովբե Ալիշանյան-Կ․Պոլիս 6(18)7 1820-Վենետիկ 9(22)1901)։
Եթե մեկտեղվի և հրատարակվի նրա գիտական և գրական հսկայական ժառանգությունը,ապա այն կկազմի ավելի քան 50 մեծադիր հատոր։
1847-60-ին<<Բազմավեպ>>հանդեսումՆահապետ ստորագրությամբ,Ալիշանը հրատարակել է մի շարք բանաստեղծություններ ու պոեմներ։ (<<Ողբամ զքեզ,Հայոց աշխարհ>>,<<Հրազդան>>,<<Հայոց աշխարհիկ>>,<<Պլպուլն Ավարայրի>> և այլն։)Ալիշանի ծավալուն գործերից շատերը նվիրված են հին Հայաստանի աշխարհագրությանը (<<Շիրակ>>,<<Սիսուան>>,<<Այրարատ>>,<<Սիսական>>)։
Դրանք հանրագիտական բացառիկ արժեքներ ունեցող գործեր են։ Ալիշանը գրել է <<Բաժինք Հայոց մեծաց>>խորագրով 742 տողանոց մի պոեմ, որը 1868-ին տպագրվել է <<Բազմավեպ>> հանդեսում։ Այդ պոեմում նա տալիս է հին Հայաստանի ամբողջական նկարագիրը,ըստ 15 նահանգների (աշխարհների),նշում բոլոր գավառները,գյուղերի մի մասը իրենց հին ու նոր անվանումներով,տալիս դրանց ստուգաբանությունները,հիշատակում այդ վայրերում տեղի ունեցած իրադարձությունները, և դա այն դեպքում,երբ Ալիշանը Հայաստանում երբեք չի եղել։Այդ պոեմը Հայաստանի տեղանունների չափածո բառարան է գրված բանաստեղծական շքեղ լեզվով։
Ալիշանի գործերից են նաև <<Հայբուսակ,կամ հայկականբուսաբանություն>>,<<Հայապատում>>,<<Հայ-Վենետ>>,<<Հուշիկք հայրենյաց հայոց>>, <<Հայաստան յառաջ, քան զլինելն Հայաստան>>,<<Նշմարք հայկականք>>։
Պատմական աշխարհագրությունը որպես գիտություն Հայաստանում ձևավորվել 18-19-րդ դարերում Ղ․ Ինճիճյանի,Ղ․ Ալիշանի աշխատություններով։
Ժամանակները հոբելյանական չեն,մոլեգնում է թագավիրուսը,ցավալի կորուստներ ենք ունենում։ Կարծում եմ վատ չէր դիտվի այս հրապարակման առիթով էլ անձնվեր աշխատանքի համար մեկ անգամ ևս շնորհակալություն ասել մեր բուժաշխատողներին։
Հոբելյանը այնուամենայնիվ մնում է լավ առիթ,որ մեկ անգամ ևս արժևորվի այս մեծ հայի անցած ճանապարհը։Կարող են լինել առցանց քննարկումներ,ինչու չէ նաև անվանակոչություններ (գրադարաններ,մշակութային օջախներ)։
Հ․գ-Մեր ժողովրդի դարավոր պատմության մեջ երևելի հետք է թողել նաև Ղևոնդ Ալիշանի դրամատուրգ եղբայրը՝ Սերովբե Ալիշանյանը (1822-1903),ով եղբայրական հարազատության ուժով,
թե նախախնամության ցանկությամբ ապրել է այնքան (81 տարի),որքան Ղևոնդ Ալիշանը։
Վաղարշակ Ղորխմազյան
