Մի քանի օր առաջ Տեխասում ճարտարապետ Ստեփան Թերզյանի (ենթադրում եմ Դեյվիդ Հադսոնի գրասենյակի նաև) կողմից նախագծված հայկական նոր եկեղեցու կառուցման նկարների ու դրան նախորդած Հալաբյան փողոցի կառուցապատման նոր առաջարկի վերաբերյալ քննարկումներն ինձ մոտ ցանկություն առաջեցրեցին մի քիչ ավելի դասակարգված դուրս բերեմ նման քննարկումների եղած խնդիրները։
Նախ որպես քաղաքային խնդիրները հանրայնացնելու և “ապամասնագիտացնելու” հին ջատագով միանշանակ ողջունելի եմ համարում նման քննարկումների ծավալումը։ Եկեղեցու դեպքում 21-րդ դարում եկեղեցի կառուցելու նպատակայնության կամ Հալաբյանի մասով տարաբնակեցման խնդիրները քննարկման մաս լինելով ու կարեւոր լինելով հանդերձ, բնականաբար մասնագիտական քննարկման վրա կարող են ազդել, բայց կարծում եմ մասնագիտական քննարկման հիմնական առանցքը չպետք է լինեն։
Եթե Հալաբյանի դեպքում տարբեր շատ ավելի կարեւոր բաղադրիչներով հանդերձ հիմնականում նախագծի մասշտաբայնությունն էր խնդիրը, մասնավորապես՝ հարկայնություն ու ճարտարապետական լուծումները, եկեղեցում դեպքում այն շատ ավելի ճարտարապետական էր։ Ոմանց կարծիքով կար ներսի ու դրսի հակասություն, ոմանց համար կանոնների (ենթադրում եմ հայկական հոգեւոր կառույցների համաչափությունների և սկզբունքների) խախտումը այն դարձնում էր անընդունելի։
Կարծում եմ քաղաքային և ճարտարապետական քննադատության գործում կան օբյեկտիվ և պայմանականորեն ասված սուբյեկտիվ կողմերը։
Օբյեկտիվները կարող են լինել սոցիալական, մշակութային (ժամանակի կոնտեքստում նաև արվեստաբանական), տեխնիկական ինչպես նաև բնապահպանական։ Դրանք “թվերով” ու արգմունետներով ապացուցվող թեզեր են։
Մնացածն իմ կարծիքով նշածս սուբյեկտիվ թեզերն են։
Իհարկե միջնադարյան եկեղեցու վերականգնման գործում նշածս համաչափություններն ու սկզբունքները նորից կարող են դառնալ օբյեկտիվ կետեր։ Սակայն երբ խոսք է գնում նորակառույց եկեղեցու մասին, այն ունի նույն քննադատման հնարավորությունները, որոնք տարածվում են բոլոր մնացած նոր կառույցների վրա։
Իհարկե “ճաշակին ընկեր չկա” իմ կարծիքով ոչմասնագիտական եզրույթը, մեր հիմնական տունը քանդողն է, սակայն մոտեցումների ընդունելի լինելու կամ չլինելու մասով բոլորն են կարող իրենց կարծիքը հայտնել։ Իմ կարծիքով խոշոր հաշվով նախագծերը կարող են մոտիկ լինել մեր սրտին չորս հիմնական մակարդակներում. անընդունելի, ընդունելի, ողջունելի կամ ինքսէլնմանբանկանեի։
Եվ հիմնականում սուբյեկտիվ համարված կետերով ենք մենք նախագծերը կարող դասակարգել նշածս մակարդակներից որեւէ մեկում։ Այսինքն եթե շենքի վերաբերյալ քննադատական թեզը չի տեղավորում նշածս օբյեկտիվ (սոցիալական, մշակութային, տեխնիկական ու բնապահպանական) կողմերում, ապա տակը մնում է նշածս սուբյեկտիվ կողմերը։ Ուզում եմ նշել նաև, որ այստեղ ունենք նաև խմբային սուբյեկտիվիզմի դրսեւորումներ, երիտասարդ սերնդի կողմից ցանկացած նորարարություն արդարացնելու, իսկ ավելի ավագ սերնդի կողմից “պարզագույն թխոցի” համարելու դեպքեր, բայց դա այլ թեմա է։
Այս ամենով հանդերձ, հատկապես սուբյեկտիվ կետերի հիման վրա գործընկերոջ նախագիծ “քլնգելուց” առաջ պետք է հաշվի առնել մասնագիտական էթիկան։ Իհարկե եթե քննադատողը ճարտարապետության տեսաբան կամ մշակութային հարցերով լրագրող է, ապա ունի մեծ ազատություն։ Սակայն նախագծային հանրույթի մաս կազմող ճարտարապետի դեպքում էթիկայի պահպանումը ոչ մասնագիտական հարթակներում, կամ առանց գործընկերոջ հետ քննարկում ունենալու, հատկապես սուբյեկտիվ կետերով նախագիծը քննադատելը կարծում եմ խնդրահարույց է։
Իհարկե ոմանք տողերը կարդալիս կհիշեն իմ նախկինում արտահայտված մտքեր, որոնք առաջին հայացքից էթիկայի հետ կապված խնդրահարույց են։ Սակայն եթե ուշադիր լինեն, դրանք եթե անձանց մասին են եղել հիմնականում եղել են հանրային պաշտոններ զբաղեցնող անձանց կամ կոնկրետ նախագծերի օբյեկտիվ քննադատության մասին։
Նման քննարկումներում կարեւոր է ֆիքսել, որ հատկապես ճարտարապետների պալատի հիմքում դրված տեսլականն ու մասնագիտական փոխհարաբերությունների նոր ճարտարապետությունը մեզ ստիպում է վերաարժեւորել մեր հանրային ու կիսահանրային մասնագիտական խոսքը։ Դրան պետք է հաջորդի բոլոր քննարկվող նախագծերում ճարտարապետի առաջնային դերի ամրագրումն ու բացահայտումը, որ չլինի Հալաբյանի նախագծի դեպքը, երբ բոլորը գիտեն կառուցապատողին, և այդպես էլ պարզ չդարձավ թե ո՞վ էր այդ նախագծի հեղինակը։
Կարծում եմ պետք է հասնենք նրան, որ առանց հեղինակի հետ մանրազնին քննարկում ունենալու նշածս սուբյեկտիվ առումներով պետք է զգույշ արտահայտվել։
-ը նաև շատ լավ գրել էր. “Շատ հաճախ, անցնելով որևէ շենքի կողքով, մտածում էս, թե էս ինչ ախմախ լուծում է տրված այս կամ այն հանգույցին և հատակագծային լուծմանը։ Մինչև որ չես սկսում ինքըտ ինչ որ բան նախագծել ու հանդիպել որոշ սահմանափակումների, ինժեներական կամ այլ։ Ու հասկանում էս, որ խոսելն միշտ ավելի հեշտ է, քան լուծում տալը։ Հնարավոր է, որ վերոհիշյալ նախագծի մեջ էլ կա այդպիսի պահեր։ Որը պահանջում է ավելի լուրջ ուսումնասիրություն… “
Եվ վերջում, նաև կա հարցի շատ կարեւոր մեկ այլ կողմը։ Եթե այս նախագծի հեղինակը լիներ Երեւանում կամ ճարտարապետական հանրույթի ձեւավորված “տուսովկաներից” մեկի մաս, ապա ենթադրում եմ նման դաժան քննադատության չէր արժանանա։
Սիրով իմ այս թեզին հակառակ գրառումներին ու մեկնաբանություններին կպատասխանեմ, քանի որ կարծում եմ սա կարեւոր խնդիր է և այս կորոնավիրուսային դադարն իսկական նման խնդիրներ վերհանելու ժամանակն է։
